Φτάνοντας στο Κίεβο για πρώτη φορά, δε θα αντιληφθείς εύκολα ότι βρίσκεται σε χώρα που μαστίζεται από τον πόλεμο και την οικονομική δυσχέρεια. Οι διαφημιστικές πινακίδες κατά μήκος του δρόμου που οδηγεί από το αεροδρόμιο στο κέντρο της πόλης δείχνουν ακριβά αυτοκίνητα και ρούχα. Ζευγάρια ντυμένα με την τελευταία λέξη της μόδας κάνουν ρομαντικούς περιπάτους στον κεντρικό δρόμο, μες στη γλυκιά καλοκαιρινή νύχτα. Νεαροί πλανόδιοι καλλιτέχνες τραγουδούν ουκρανική ροκ και διασκεδάζουν τα πλήθη. Παντού γύρω, μικροπωλητές που φτιάχνουν ιταλικό καφέ στο πίσω μέρος του αμαξιού τους και τον πουλάνε σε πάγκους για λίγα σέντ το ποτήρι. Άλλοι πουλάνε μαγνητάκια για το ψυγείο με την ουκρανική σημαία, κούπες «αγαπώ το Κίεβο» και ρολά τουαλέτας που έχουν επάνω τη φωτογραφία του Πούτιν και μια λεζάντα που δε μεταφράζεται με τίποτα.
Όλα ξεκίνησαν με μια φιλειρηνική διαμαρτυρία κατά της διαφθοράς και υπέρ της Ευρώπης, τον Νοέμβριο του 2013, στην οποία συμμετείχαν εκατοντάδες χιλιάδες Ουκρανών που κατέβηκαν στην πλατεία Μαϊντάν του Κιέβου, και η οποία οδήγησε σε οδομαχίες, πολιτική κρίση και βίαιες συγκρούσεις σε διάφορες περιοχές της Ουκρανίας. Η αιματοχυσία στο Κίεβο έλαβε τέλος την Φεβρουάριο του 2014, αφού έφυγε από τη χώρα ο τέως πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς και η εξουσία πέρασε στα χέρια της νέας φιλοευρωπαϊκής κυβέρνησης. Παρ’ όλ’ αυτά, νέες διαμαρτυρίες ξεκίνησαν στη νότια και ανατολική Ουκρανία, όπου ρωσόφωνοι, κατά κύριο λόγο, πληθυσμοί διεκδικούν την ενοποίηση με τη Ρωσία.
Με ένα (κατά πολλούς, αντισυνταγματικό) δημοψήφισμα, η κριμαϊκή χερσόνησος αποφάσισε την προσάρτησή της στη Ρωσία, τον Μάρτιο του 2014. Την ίδια περίοδο, οι διαμαρτυρίες στην περιοχή Ντονμπάς του Ντονέτσκ της ανατολικής Ουκρανίας κλιμακώθηκαν σε εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στις φιλορωσικές αποσχιστικές δυνάμεις και στη νέα κυβέρνηση του Πέτρο Ποροσένκο. Σύμφωνα με το Γραφείο Τύπου των Ηνωμένων Εθνών, τουλάχιστον 6.454 άνθρωποι (στρατιώτες και πολίτες) έχουν χάσει μέχρι σήμερα τη ζωή τους, οι τραυματίες ανέρχονται στους 16.146, ενώ πάνω από 1,3 εκατομμύρια κάτοικοι αναγκάστηκαν σε εσωτερική μετανάστευση εξαιτίας των συνεχιζόμενων εχθροπραξιών. Παρά την εκεχυρεία που συμφωνήθηκε με την παρέμβαση Ρωσίας, Γερμανίας και Γαλλίας τον περασμένο Φεβρουάριο, ένοπλες αψιμαχίες εξακολουθούν να στοιχίζουν ζωές μέχρι και σήμερα.
Εντωμεταξύ, η ζωή στο Κίεβο συνεχίζεται. Γριούλες πουλάνε στο δρόμο φρεσκοκομμένα γαρύφαλλα. Η Ευδοκία, περασμένα ογδόντα, αγωνίζεται να τα φέρει βόλτα με τη σύνταξη των 1.200 γρίβνα τον μήνα (γύρω στα 60 ευρώ). Ο πιο πρόσφατος Δείκτης Τιμών Καταναλωτή δείχνει ετήσιο πληθωρισμό της τάξης του 58%. Η Ευδοκία είναι απαισιόδοξη: «Πάμε απ΄το κακό στο χειρότερο». Η γενιά της πέρασε την πείνα του 1931-32, τον Δεύτερο Παγκόσμιο, την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 (όταν η Ουκρανία έγινε ανεξάρτητο κράτος), και τώρα το κίνημα Γιουρομαϊντάν. Έχει ζήσει περισσότερη λιτότητα από όση της αναλογούσε.
Η κυβέρνηση Ποροσένκο, αναγκασμένη να διαχειριστεί τον πόλεμο, δεν έχει ακόμα εξορθολογίσει τις κοινωνικές υποδομές: οι συντάξεις είναι πενιχρές και το σύστημα υγείας είναι δωρεάν μόνον κατ’ όνομα ενώ, στην πραγματικότητα, για τα πάντα πρέπει να πληρώσεις. Από την άλλη πλευρά, οι δρόμοι και οι σταθμοί του μετρό αστυνομεύονται στενά από δυνάμεις ασφαλείας. «Την χρειαζόμαστε αυτή τη στιγμή αυτή την αστυνόμευση», υποστηρίζει η Αλίνα, πρώην υπάλληλος επενδυτικής τράπεζας που τώρα εργάζεται στον ΟΗΕ. Ο Άλεξ, 25 ετών, μου λέει πως έχει προσωπική εμπειρία από το νέο καθεστώς επιβολής της τάξης. Καθώς επέστρεφε μια μέρα στο σπίτι, τον σταμάτησε περίπολος και ζήτησαν να δουν τα χαρτιά του, κάτι που συνηθίζεται στο Κίεβο. Μόλις είδαν ότι είναι από το Ντονέτσκ έψαξαν το σακίδιό και τις τσέπες του προτού τον αφήσουν ελεύθερο. Ο πατέρας του μένει ακόμα στην ανατολική Ουκρανία και η αδελφή του μετανάστευσε στην Ελβετία. Ο ίδιος κάνει δυο δουλειές, είναι υπεύθυνος σε μια εστία και, τον υπόλοιπο χρόνο, μικροπωλητής καφέ, αλλά η φιλοδοξία του είναι να εξασφαλίσει βίζα εργαζομένου για την Πολωνία.
Δικαιολογημένα, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ανησυχούν για το μέλλον. Η 52χρονη Λαρίσα πουλάει αναψυκτικά και σνακ στην Αψίδα Φιλίας των Λαών - χτισμένη τη δεκαετία του ’80 από τη σοβιετική κυβέρνηση. Από τη στιγμή που οι δυο λαοί, ο ρωσικός και ο ουκρανικός, έπαψαν να είναι φίλοι, η αψίδα δεν φωταγωγείται πια τα βράδια και, σύμφωνα με τα λεγόμενα της Λαρίσα, πρόκειται να κατεδαφιστεί. «Τα παιδιά μου δουλεύουν δωδεκάωρες βάρδιες για 2.000 γρίβνα [περίπου 100 ευρώ] το μήνα». Στο μεταξύ, η κυβέρνηση υποσχέθηκε να εξαφανίσει από την πόλη όλα τα σοβιετικά σύμβολα. «Θα ρίξουν λεφτά για να βγάλουν τα διακοσμητικά στάχυα από τις σιδερένιες γέφυρες, λες και δεν έχουμε άλλα προβλήματα».
Η απόγνωση της Λαρίσα είναι κατανοητή. Ο νέος δήμαρχος του Κιέβου, Βιτάλι Κλίτσκο, πρώην πυγμάχος, αποφάσισε πως υπάρχουν υπερβολικά πολλοί μικροπωλητές αναψυκτικών και καφέ στην πόλη και προκήρυξε διαγωνισμό για έναν περιορισμένο αριθμό αδειών. Εκτός από ένα βουνό χαρτούρα, για να εξασφαλίσεις άδεια πρέπει να δώσεις ένα σεβαστό ποσό, και μάλιστα προκαταβολικά. «Ποιος μπορεί να πληρώσει τόσα λεφτά, και μάλιστα μπροστά, εκτός από τους πλούσιους επιχειρηματίες που έχουν αλυσίδες περιπτέρων και γνωριμίες στην τοπική αυτοδιοίκηση;» αναρωτιέται η Σβέτα, η οποία αναγκάστηκε να σταματήσει να πουλάει το ντόπιο ποτό «κβας» σε δικό της πάγκο και να βρει δουλειά σε αντίστοιχη αλυσίδα, με αποτέλεσμα το εισόδημά της -με το οποίο πρέπει να ζήσει πενταμελή οικογένεια- να υποδιπλασιαστεί. Παρόμοια είναι η ιστορία που διηγείται ο 28χρονος Βιτάλικ που έχει κινητή καντίνα με καφέ: «Η μια μαφία αντικατέστησε την άλλη στην ηγεσία της πόλης».
Το λιανικό εμπόριο και ο τουρισμός έχουν πληγεί από την σημαντική μείωση επισκεπτών τόσο από τη Ρωσία όσο και από τη Δύση, και τα καφέ στο κέντρο στηρίζουν τη βιώσιμότητά τους στους ντόπιους. Η Άνια και ο Αντρέι δειπνούν μαζί με την τρίχρονη κόρη τους, μόλις διακόσια μέτρα μακριά από την πλατεία Μαϊντάν, όπου κεριά, λουλούδια και φωτογραφίες σε μαύρες κορνίζες υπενθυμίζουν καθημερινά το αίμα που χύθηκε όταν οι στρατιώτες του Γιανουκόβιτς άνοιξαν πυρ κατά των διαδηλωτών. «Ο λαός κατάφερε να βάλει τέλος στη δικτατορία του Κρεμλίνου», λέει η Άνια, «αρκετά με τον Πουτινισμό». Ομολογεί ότι η ζωή ήταν καλύτερη με την προηγούμενη κυβέρνηση γιατί η Ρωσία στήριζε την ουκρανική οικονομία. «Οι τιμές είναι απίστευτα ψηλές τώρα», λέει ο συζυγός της, Αντρέι, «και την ίδια στιγμή ο μέσος μισθός ενός τραπεζικού υπάλληλου (της ιταλικής τράπεζας Intesa, ας πούμε) είναι 3.500 γρίβνα [150 ευρώ] το μήνα. Παραταύτα, το ζευγάρι βλέπει το μέλλον με αισιοδοξία υποστηρίζοντας ότι πρέπει να δώσουν χρόνο στον Ποροσένκο να κάνει τις μεταρρυθμίσεις που υποσχέθηκε. «Αυτή τη στιγμή είμαστε σε οριακή κατάσταση, αλλά ελπίζω πως θα έρθουν αλλαγές. Υποστηρίζω τον πρόεδρό μας και εύχομαι να μπούμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση», λέει η Άνια και υψώνει το ποτήρι της κάνοντας μια πρόποση για την Ουκρανία. «Δε μας πειράζει να πεθάνουμε αρκεί να μη βρεθούμε πάλι στο άρμα της Ρωσίας».
Άλλο ένα ζευγάρι τριαντάρηδων, η Αλίνα και ο Σβιατοσλάβ, κάνουν λόγο για μια «ξαναγεννημένη» Ουκρανία, με πραγματικό πατριωτικό πάθος. «Η Ουκρανία σήμερα έχει καλύτερη κυβέρνηση από ποτέ άλλοτε». Πολλοί από τους νέους υπουργούς προέρχονται από τον ιδιωτικό τομέα. Η Υπουργός Οικονομικών, Ναταλία Γιαρέσκο, ήταν η διευθύνουσα σύμβουλος και μια από τους συνιδρυτές ενός fund που διαχειριζόταν 600 εκατομμύρια δολάρια. Ο Υπουργός Εμπορίου και Οικονομικής Ανάπτυξης, Αϊβάρας Αμπρομαβίσιους, υπήρξε συνέταιρος στην επενδυτική Swedish East Capital. Ο Υπουργός Υποδομών επίσης πρώην τραπεζίτης. Οι μεταρρυθμιστικοί νόμοι, ανεβαίνουν στο διαδύκτιο για δημόσια διαβούλευση μόλις συνταχθούν, σε ένα πόρταλ (το reforms.in.ua) σχεδιασμένο βάσει του αντίστοιχου αγγλικού. «Η κοινωνία έχει αφυπνιστεί, έρχονται μεταρρυθμίσεις», λέει η Αλίνα. «Πρέπει να τελειώνουμε με τον πόλεμο».
Αυτός ο πόλεμος στα ανατολικά της χώρας είναι η βαθιά πληγή που δε λέει να πάψει να αιμορραγεί. Οι περισσότεροι αποφεύγουν να μιλήσουν γι’ αυτόν - παραείναι οδυνηρό ως θέμα. Κάποιοι λίγοι είναι λιγότερο κουμπωμένοι: «Οι κάτοικοι της ανατολικής Ουκρανίας απλά δεν είναι Ουκρανοί, δεν είναι πατριώτες», λέει η Άνια που έχει γεννηθεί στο Κίεβο. Πολλοί συμπολίτες της έχουν την ίδια γνώμη, σε σημείο που αναρωτιέται κανείς μήπως οι αφίσες με την επιγραφή «Ενωμένη Ουκρανία», που υπάρχουν παντού μέσα στην πόλη, είναι απλά για τα προσχήματα. Τα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, οι περιοχές ανατολικά του ποταμού Δνείπερου βιομηχανοποιήθηκαν βίαια. Η εξόρυξη άνθρακα και η μεταλλουργία μετέτρεψαν το Ντονμπάς σε ατμομηχανή της Σοβιετικής Ένωσης. Εργάτες προερχόμενοι από κάθε γωνιά της Ρωσίας εγκαταστάθηκαν στην Ανατολική Ουκρανία και ζουν εκεί έκτοτε.
Ο 37χρονος Ντίμα, που ήρθε στο Κίεβο από το Ντονέτσκ πριν δέκα χρόνια, μου λέει πως έχει συγγενείς στο Κουμπάν και στη Σιβηρία. Όταν ήταν στην εξουσία ο Γιανουκόβιτς, η διαφθορά ήταν τόσο γενικευμένη ώστε δεν υπήρχε επιχείρηση που να μην πληρώνει προστασία, ενώ υπήρχε πάντοτε νοθεία στις εκλογές για την τοπική αυτοδιοίκηση. «Φανταστείτε ένα δάσκαλο, έναν άνθρωπο ο οποίος χαίρει εκτίμησης από την τοπική κοινωνία, να κατεβαίνει στις δημοτικές εκλογές. Οι πάντες τον ξέρουν και τον υποστηρίζουν. Και ξαφινκά, να έρχεται ένας κουστουμάτος από το Κίεβο με ακριβό αμάξι και μια χούφτα προεκλογικά φυλλάδια, και να κερδίζει τις εκλογές», λέει ο Ντίμα. Με τη μάνα του να μένει ακόμα κοντά στο πολεμικό μέτωπο στα ανατολικά της χώρας, ελπίζει πως η νέα κυβέρνηση θα αλλάξει τα πράγματα προς το καλύτερο. «Το μονοπάτι είναι δύσκολο και ταραχώδες αλλά επιτέλους πάμε μπροστά».
Γενιές και γενιές φανατικών του σκακιού συναντιούνται κάθε μέρα στο πάρκο Σεβτσένκο. Ο Ντιμίτρι, που είναι 58 χρονών και σήμερα μένει στο Ισραήλ, θυμάται την εποχή, πριν 40 χρόνια, που ερχόταν εδώ για να παίξει σκάκι. Οι περισσότεροι από αυτούς στους οποίους προσπάθησα να μιλήσω για πολιτική διστάζανε και γύριζαν τη συζήτηση στη λογοτεχνία ή την μπύρα με τα μάτια πάντοτε καρφωμένα σ τη σκακιέρα. «Δεν ξέρουμε ακριβώς για πού σαλπάρησε το καράβι, αλλά θα πάμε κι εμείς μαζί του», λέει ένας. «Η χώρα μας είναι μια χαρά, μόνο η κυβέρνηση δεν είναι», λέει άλλος. Φοβούνται ότι οι καινούργιοι υπουργοί είναι μαθημένοι να δουλεύουν στα γραφεία τους και δεν θα πατάνε στα υπουργεία. Δεν επισκέπτονται εργοστάσια ή νοσοκομεία και, παραταύτα, συντάσσουν μεταρρυθμιστικούς νόμους. Από την άλλη πλευρά, ο Ποροσένκο είναι στο τιμόνι λίγο πάνω από ένα χρόνο, και είναι νωρίς για να κρίνεις την απόδοσή του. «Ο κόσμος αισθάνεται, για πρώτη φορά, πιο ελεύθερος, γι’ αυτό και κάνουμε υπομονή - για την ώρα», εξηγεί ένας από τους σκακιστές του πάρκου. Ο αντίπαλός του, ο Νμίτρι, που άνοιξε στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 ένα εργοστάσιο που παράγει ιατρικό εξοπλισμό, είναι αλλόκοτα αισιόδοξος, παρά το γεγονός ότι η εταιρεία του πλήττεται από το οδυνηρό κόστος των εισαγωμένων πρώτων υλών. «Έαν έχεις επιχειρηματικές φιλοδοξίες, υπάρχουν μοναδικές ευκαιρίες σε εποχές κρίσης».
«Χρειαζόμαστε μια κλωτσιά στον πισινό για να πάρουμε μπρος», έτσι παραστατικά συνοψίζει την κατάσταση ο νεαρός καφεπώλης που μου έφτιαξε φοβερό καφέ στην καντίνα του κοντά στο Μαϊντάν, εκεί όπου το Μνημείο Ανεξαρτησίας λάμπει λουσμένο στο φως της νεογέννητης ελπίδας.
Μετάφραση- επιμέλεια: Μαρία Τσάκος