Αν η δημοκρατία δεν είναι εργαλείο για την ανάδειξη διαχειριστών εξουσίας, αλλά το μέσο για την πολιτική έκφραση της κοινωνικής πλειοψηφίας στο επίπεδο διακυβέρνησης, ενώ παράλληλα οικοδομείται και στηρίζεται σε αξίες, όπως είναι η ελευθερία, η ισότητα και η αλληλεγγύη, τότε πρέπει να βασίζεται στον διάλογο και στην αναζήτηση συγκλίσεων και συμβιβασμών από τα κόμματα και στην νομιμοποίηση αυτών των διεργασιών από τους πολίτες τόσο ως ατομικά όσο και ως συλλογικά υποκείμενα.
Ειδάλλως κυριαρχεί η μαζοποίηση της κοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας η ατομική βούληση υποκαθίσταται από νοοτροπία «αγέλης» με την μεσολάβηση μηχανισμών, που διαχέουν διαβρωτικά διαφημιστικού τύπου μηνύματα, τα οποία στοχεύουν στην εξυπηρέτηση «ιδίων συμφερόντων». Σε αυτή την περίπτωση ο πολίτης δεν αξιοποιεί την ορθολογική κριτική σκέψη, αλλά λειτουργεί ως συμμέτοχος σε μαζική συμπεριφορά και στάση, που δεν είναι ελεγχόμενα από τον ίδιο.
Αυτό σημαίνει, ότι η διαμόρφωση κοινωνικής και πολιτικής γνώμης και στάσης δεν στηρίζονται στον διάλογο με κύριο εργαλείο τον ορθολογισμό και την πολυδιάστατη και σε βάθος ενημέρωση, οπότε δεν είναι δύσκολη η χειραγώγηση του.
Οι προϋποθέσεις για την ουσιαστική λειτουργία της δημοκρατίας στις σύγχρονες μαζοποιημένες κοινωνίες είναι πολυδιάστατες. Για παράδειγμα, ο πολιτικός διάλογος πρέπει να αναδεικνύει και να αναλύει όλες τις διαστάσεις της πραγματικότητας και την αλληλεξάρτηση μεταξύ τους, ώστε να προσεγγίζονται με ολιστική οπτική οι διάφοροι τομείς κοινωνικής δραστηριοποίησης και να αποφεύγονται εξιδανικεύσεις και ηθικολογικές προσεγγίσεις της εξέλιξης στην προοπτική του χρόνου.
Σε αυτό το πλαίσιο το σύστημα κοινωνικών αξιών παίζει σημαντικό ρόλο σε σχέση με την πρόσδωση περιεχομένου στην δημοκρατική λειτουργία. Στην σύγχρονη εποχή της κοινωνίας του θεάματος η δημοκρατική λειτουργία οικοδομείται με εργαλείο την διαφημιστική επικοινωνιακή οπτική και όχι με την συμμετοχή των πολιτών σε διαδικασίες διαλόγου και ορθολογικής επεξεργασίας και ανάλυσης του πολιτικού λόγου.
Όταν όμως οι κοινωνικές αξίες έχουν υποκατασταθεί από πρότυπα, που διοχετεύονται μαζικά από τα διάφορα επικοινωνιακά μέσα, με σημείο αναφοράς τον μονοδιάστατο καταναλωτισμό και την δρομολόγηση φαντασιώσεων για το μέλλον και την υλική ευημερία με εργαλείο την εξιδανικευτική προσέγγιση της εξέλιξης σε συνδυασμό με την ηθικολογία, τότε αναδύονται ζωτικής σημασίας ερωτήματα για το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας, τα οποία πρέπει να απαντηθούν τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό πεδίο.
Στο κοινωνικό πεδίο βασική παράμετρος για την δημοκρατική λειτουργία είναι η δραστηριοποίηση των πολιτών στις τοπικές κοινωνίες στο πλαίσιο συλλογικών μορφών έκφρασης, ώστε να οικοδομείται η αλληλεγγύη και η κοινωνική συνοχή, τα οποία θα εκφράζονται και πολιτικά.
Σε αυτό το πλαίσιο οι πολίτες θα δραστηριοποιούνται τόσο ως ατομικά όσο και ως συλλογικά υποκείμενα και η πολιτική τους ενεργοποίηση θα προσδίδει ουσιαστικό περιεχόμενο στην δημοκρατία, ενώ θα αναπτύσσεται ο αναγκαίος διάλογος για την λήψη αποφάσεων με σημείο αναφοράς το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον και όχι την πρόκληση φαντασιώσεων επικοινωνιακού τύπου για την προοπτική του μέλλοντος. Παράλληλα πρέπει να απελευθερωθεί από την διαφθορά (π.χ. πελατειακό κράτος κ.λ.π.) η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό σύστημα και να αποκατασταθούν συνθήκες ισότητας μεταξύ των πολιτών, ώστε να δρομολογηθεί και η οικοδόμηση εμπιστοσύνης στα κόμματα και στις πολιτειακές δομές.
Αυτό επιβεβαιώνεται και από την έρευνα «Η ακτινογραφία των ψηφοφόρων», που έκανε το 2024 σε δείγμα 2.574 ατόμων (17 ετών και άνω) σε όλη την Ελλάδα το Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή Eteron σε συνεργασία με την aboutpeople. Το 69,7% δηλώνει δυσαρεστημένο από τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα, ενώ το 84,9% απορρίπτει την άποψη, ότι η δικτατορία είναι προτιμότερη από την δημοκρατία. Όμως μόνο το 13,6% εμπιστεύεται τα κόμματα και το 6,2% τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ενώ η Δικαιοσύνη και το Κοινοβούλιο εμπνέουν εμπιστοσύνη σε λιγότερο από το 30% των πολιτών.
Επίσης επειδή η πολυπλοκότητα της βιωνόμενης πραγματικότητας συνεχώς θα αυξάνεται με την συσσώρευση πληροφοριών και γνώσεων, όσο προχωρούμε προς το μέλλον και η ταχύτητα της εξέλιξης θα γίνεται πιο γρήγορη, είναι βασική προϋπόθεση ο έλεγχος τους τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο.
Ιδιαίτερο βάρος πρέπει να δοθεί στην αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας και ιδιαιτέρως της τεχνητής νοημοσύνης, διότι ανάλογα με την χρήση τους μετατρέπονται σε εργαλεία για την χειραγώγηση των πολιτών με την εικονική πραγματικότητα, που μπορούν να κατασκευάσουν και τις ψευδαισθήσεις, που δημιουργούν με εργαλείο την εικονική αποτύπωση και βίωση της καθημερινότητας ανάλογα με τις στοχεύσεις, που τίθενται.
Για να είναι ουσιαστική και με προοπτική η δημοκρατική λειτουργία, οι πολίτες πρέπει να ενεργοποιούνται και να κάνουν τις επιλογές τους, από πολιτικές μέχρι οικονομικές, με την αξιοποίηση του ορθολογισμού και της κριτικής σκέψης σε συνδυασμό με πολυδιάστατη και σε βάθος ενημέρωση και όχι με βάση την εικονική παρουσίαση φαντασιώσεων και εξιδανικεύσεων σε σχέση με το μέλλον.
Για να είναι δε αποτελεσματική τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο, ο διάλογος, που αναπτύσσεται, πρέπει να διαπερνάται από μακροπρόθεσμη οπτική ως προς τον σχεδιασμό και την διαχείριση της εξέλιξης. Αυτό θα προσδώσει βιωσιμότητα και παράλληλα θα οικοδομήσει και θα καλύψει τις προϋποθέσεις για την ανάληψη της διαγενεακής ευθύνης, η οποία απαιτεί την αποστασιοποίηση από την οπτική του βιολογικού χρόνου ως ορίου για την λήψη αποφάσεων τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο.
Πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις στο πολιτικό και στο κοινωνικό πεδίο στις σύγχρονες μαζοποιημένες κοινωνίες, ώστε η δημοκρατία να είναι λειτουργική και να συμβάλλει στην πραγμάτωση του ανθρώπινου και του κοινωνικού συμφέροντος στην προοπτική του χρόνου; Η ανάλυση των συνθηκών, που αποτυπώνουν την πραγματικότητα δεν δείχνουν, ότι πληρούνται.
Αυτό πιστοποιείται από τον απολογισμό του 2024 της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Amnesty International, στον οποίο διαπιστώνεται οπισθοδρόμηση σε σχέση με τα ανθρώπινα δικαιώματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Για παράδειγμα η εκλογή του Donald Trump στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δρομολόγησε πολύ άσχημες συνθήκες ζωής σε εκατομμύρια ανθρώπους λόγω της περικοπής της ανθρωπιστικής βοήθειας προς τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών.
Επίσης η Amnesty International κατηγορεί το Ισραήλ, ότι πραγματοποιεί γενοκτονία σε βάρος των Παλαιστινίων στην Γάζα. Ταυτοχρόνως ιδιαιτέρως σε χώρες της Αφρικής έχουν αυξηθεί κάθετα τα περιστατικά σεξουαλικής βίας, όπως συμβαίνει στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, στην οποία ο αριθμός τους ξεπέρασε τα 11.000 κρούσματα. Ανοδική πορεία ακολουθεί η νεανική και η ενδοοικογενειακή βία και στην Ελλάδα.
Για αυτό η κοινωνική πορεία έχει υψηλό βαθμό διακινδύνευσης. Και αυτές οι συνθήκες θα συνεχίσουν να χειροτερεύουν στο βαθμό, που οι πολίτες ενεργοποιούνται ως «αγέλη» και όχι ως συλλογικό υποκείμενο, το οποίο με την στάση του οριοθετεί ανάλογα και την πολιτική οπτική διαχείρισης της δημοκρατίας. Ιδιαιτέρως στην Ελλάδα οι πολιτικοί και οι πολιτειακοί θεσμοί πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους και σε συνεργασία με την κοινωνία πολιτών να δρομολογήσουν τις αναγκαίες αλλαγές σε λειτουργικό χρόνο.