Βασική προϋπόθεση για την δημοκρατική λειτουργία είναι ο διάλογος τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Ως επικοινωνιακή διαδικασία στο πλαίσιο της δημοκρατικής λειτουργίας το φορτίο του διαλόγου είναι η κατάθεση και ανταλλαγή πληροφοριών, απόψεων και οπτικών τόσο για τις βιωνόμενες συνθήκες όσο και για την δυναμική της εξέλιξης και την προοπτική της στο χρόνο.
Στο πολιτικό πεδίο πραγματοποιείται στην Βουλή και κοινοποιείται στους πολίτες από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, ενώ στο κοινωνικό οργανώνεται στις τοπικές κοινωνίες είτε από τα κόμματα και τα πολιτικά πρόσωπα είτε από τις δομές της κοινωνίας πολιτών (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις).
Δημοκρατική λειτουργία σημαίνει, ότι στο πεδίο διακυβέρνησης και κοινοβουλευτικής δραστηριοποίησης εκφράζεται και προωθείται το κοινωνικό συμφέρον, όπως αυτό αναδεικνύεται από τους πολίτες είτε ως ατομικά υποκείμενα είτε ως συλλογικά στο πλαίσιο της κοινωνίας πολιτών.
Αυτό προϋποθέτει την ελευθερία του λόγου και του συνέρχεσθαι, την συμμετοχή στα «κοινά», την κοινωνική ισότητα, το δικαίωμα στην ζωή και την δυνατότητα έκφρασης της κοινωνικής πλειοψηφίας στο επίπεδο διακυβέρνησης και όχι της τεχνητής ανάδειξης διαχειριστών κυβερνητικής εξουσίας με το εκλογικό σύστημα (με επιπλέον έδρες στο πρώτο κόμμα στο όνομα της κυβερνησιμότητας).
Τα πολιτικά κόμματα και το πολιτικό προσωπικό πρέπει να είναι σε θέση να κάνουν συγκλίσεις και συμβιβασμούς στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτικού διαλόγου, ώστε να εκφράζεται η κοινωνική πλειοψηφία στο επίπεδο διακυβέρνησης.
Για να μπορεί να συμβάλλει ο διάλογος στην δημοκρατική λειτουργία τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο, πρέπει να πληρούνται ορισμένες βασικές προϋποθέσεις.
Στο πολιτικό πεδίο επιβάλλεται να στηρίζεται στην διαμόρφωση και διαχείριση του πολιτικού σχεδιασμού με ολιστική και μακροπρόθεσμη οπτική σε σχέση με την προοπτική, που ανοίγει σε βάθος χρόνου και όχι στα χρονικά όρια διακυβέρνησης ενός κόμματος ή του βιολογικού χρόνου μιας γενιάς. Αυτή η οπτική διασφαλίζει την βιωσιμότητα σε συνθήκες πολυπλοκότητας και μεγάλης ρευστότητας, οι οποίες διαπερνούν την σύγχρονη πραγματικότητα.
Παράλληλα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, ότι η διαχείριση της εξέλιξης γίνεται σε συνθήκες στενής εξάρτησης των κοινωνιών μεταξύ τους και οι ανισορροπίες, που δρομολογούν μεγάλη ρευστότητα, έχουν πλέον πλανητικές διαστάσεις, οπότε και η αντιμετώπιση τους απαιτεί ανάλογη διαχείριση. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κλιματική αλλαγή και οι πλανητικών διαστάσεων επιπτώσεις της.
Πολύ σημαντική παράμετρος για την λειτουργικότητα και αποτελεσματικότητα του διαλόγου στο πλαίσιο της δημοκρατικής λειτουργίας του πολιτικού συστήματος είναι η γνώση της σύνθετης πραγματικότητας σε όλες της τις διαστάσεις με την αξιοποίηση των απαραίτητων επιστημονικών μεθοδολογικών εργαλείων. Αυτό βέβαια συνεπάγεται βαθιές τομές και δομικών διαστάσεων αλλαγές στα κόμματα και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του στελεχιακού τους δυναμικού.
Ταυτοχρόνως πολύ σημαντικός παράγων είναι η αναζήτηση συγκλίσεων και συμβιβασμών από τα κόμματα με στόχο την διαμόρφωση ολοκληρωμένων πολιτικών και την έκφραση της κοινωνικής πλειοψηφίας στο επίπεδο διακυβέρνησης.
Επίσης κεντρικό ρόλο για την συμβολή του διαλόγου στην δημοκρατική λειτουργία παίζει η αυτοκριτική του πολιτικού συστήματος και η ανάληψη των ευθυνών για μη λειτουργικές προτάσεις και αποφάσεις του σε σχέση με την διαχείριση της πραγματικότητας. Με αυτό τον τρόπο αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο και η δημοκρατική δραστηριοποίηση, ενώ αποκαθίσταται η αξιοπιστία του πολιτικού συστήματος, η οποία έχει συρρικνωθεί σε μεγάλο βαθμό.
Περιττό να τονισθεί, ότι δομικό στοιχείο του διαλόγου στο πλαίσιο της δημοκρατικής λειτουργίας πρέπει να είναι η επίτευξη του στόχου της πραγμάτωσης του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος. Αυτό σημαίνει βέβαια, ότι ο πολιτικός σχεδιασμός των κομμάτων επιβάλλεται να εκτίθεται στην κριτική προσέγγιση και αξιολόγηση από την κοινωνία πολιτών.
Στο κοινωνικό πεδίο ο διάλογος πρέπει να στηρίζεται σε ορισμένες βασικές παραμέτρους, ώστε να συμβάλλει θετικά στην δημοκρατική λειτουργία.
Για να είναι αποτελεσματικός είναι ζωτικής σημασίας ανάγκη να στηρίζεται στην σφαιρική, σε βάθος και πολυδιάστατη ενημέρωση των πολιτών για τις συνθήκες σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό επιβάλλει η σύγχρονη πραγματικότητα, εάν ο στόχος του διαλόγου είναι η αποτελεσματική συμμετοχή και συμβολή των πολιτών στην ανάδειξη και έκφραση του ανθρώπινου και του κοινωνικού συμφέροντος.
Παράλληλα κεντρικό ρόλο στην οικοδόμηση διαλόγου και συνθηκών δημοκρατικής λειτουργίας διεκπεραιώνει η ενεργοποίηση των δομών της κοινωνίας πολιτών, οι οποίες χωρίς εξαρτήσεις από το πολιτικό σύστημα ή από συμφέροντα άλλων κοινωνικών συστημάτων, θα οργανώνουν τον διάλογο στις τοπικές κοινωνίες με την συνδρομή και της επιστημονικής κοινότητας.
Επίσης λαμβάνοντας υπόψη, ότι η Ελλάδα είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πολύ σημαντικός παράγων για την ουσιαστική συμβολή του διαλόγου στην δημοκρατική λειτουργία σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η οπτική προώθησης της ευρωπαϊκής ενοποίησης στην πολιτική δραστηριοποίηση των πολιτών, διότι η σύγχρονη πραγματικότητα για τα κράτη-μέλη δεν εξαντλείται στα εθνικά όρια.
Ταυτοχρόνως ο διάλογος πρέπει να στοχεύει στην ανάδειξη και έκφραση του κοινωνικού συμφέροντος στο πλαίσιο της κοινωνίας πολιτών ως συλλογικών υποκειμένων και στην ενεργοποίηση των πολιτών ως ατομικών. Αυτό σημαίνει, ότι η δημοκρατική λειτουργία, στο πλαίσιο της οποίας οικοδομείται ο διάλογος, βασίζεται στην αξιοποίηση της ορθολογικής σκέψης και όχι του συναισθήματος με στόχο την καλλιέργεια φαντασιώσεων για τις συνθήκες ζωής στην προοπτική του χρόνου.
Δυστυχώς όμως η εμπειρική αποτύπωση των συνθηκών, οι οποίες οριοθετούν την σχέση της δημοκρατικής λειτουργίας και του διαλόγου τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο, δεν δείχνει να πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις. Ακόμη χειρότερο είναι, ότι δεν συνειδητοποιείται, πως η πραγματικότητα απαιτεί αλλαγή στον τρόπο διαχείρισης της, ώστε να είναι εφικτή η αντιμετώπιση των συνεχώς διευρυνόμενων ανισορροπιών και της επικίνδυνης ρευστότητας, που παράγει η εξέλιξη.
Αυτό σημαίνει, ότι πρέπει να γίνουν βαθιές τομές και αλλαγές τόσο στο πολιτικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο με στόχο την κάλυψη όλων των προϋποθέσεων για την πρόσδωση ουσιαστικού περιεχομένου στην δημοκρατική λειτουργία με την οικοδόμηση διαλόγου με θετικές επιπτώσεις στην δυναμική της εξέλιξης. Σε αυτό το πλαίσιο είναι ζωτικής σημασίας ανάγκη να δρομολογηθούν θεσμοθετημένες διαδικασίες διαλόγου μεταξύ της κοινωνίας πολιτών και του πολιτικού συστήματος.
Όσο η ανθρωπότητα προχωρεί προς το μέλλον, τόσο πιο σύνθετη και δύσκολα διαχειρίσιμη θα είναι η πραγματικότητα και αυτό απαιτεί πολυδιάστατα και σε βάθος ενημερωμένους πολίτες, οι οποίοι λειτουργούν ως ατομικά και συλλογικά υποκείμενα σε θεσμοθετημένες διαδικασίες διαλόγου και ταυτοχρόνως εκφράζουν το ανθρώπινο και το κοινωνικό συμφέρον έχοντας αναλύσει τις κοινωνικές συνθήκες με εργαλείο τον ορθολογισμό. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγεται και η διαμόρφωση συνθηκών πολιτικής ρευστότητας και αποστασιοποίησης των πολιτών από την πολιτική λειτουργία, επειδή τα κόμματα δεν θεωρούνται αξιόπιστα.