Συνιστώ ένθερμα να διαβάσουμε το κείμενο του Cas Mudde που ακολουθεί, που αναφέρεται σε μια έννοια, εκείνη του νατιβισμού, σχεδόν άγνωστη μέχρι σήμερα στον δημόσιο διάλογο στην Ελλάδα.

Ο νατιβισμός, κατά τον Mudde είναι μια ιδεολογία που υποστηρίζει ότι τα κράτη πρέπει να κατοικούνται αποκλειστικά από μέλη της αυτόχθονος ομάδας («το έθνος»), και ότι οι μη αυτόχθονες πολίτες και ιδέες απειλούν ριζικά το ομοιογενές έθνος-κράτος.

Αυτή η προσέγγιση ήταν, δυστυχώς πολύ δημοφιλής το 2017, σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες και συνέτεινε, μαζί με τον λαϊκισμό, στην άνοδο του ακροδεξιού φαινομένου. Ο συγγραφέας επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι «ο λαϊκισμός λειτουργεί στην καλύτερη περίπτωση ως ένα προκάλυμμα για τη συγκάλυψη του πιο απειλητικού νατιβισμού».

Στην Ελλάδα, μπορεί κανείς εύκολα να διαγνώσει την επιρροή του νατιβιστικού λόγου στη συζήτηση για το αν ήταν ορθό να δοθούν επιδόματα σε αλλοδαπούς που φορολογούνται στη χώρα. Πρόκειται για μια προσέγγιση που ελάχιστα απέχει από τον ανοιχτό ρατσισμό. 

Ο Mudde επισημαίνει επίσης τη λάθος χρήση του όρου λαϊκισμός από το Cambridge Dictionary, κάτι που δυστυχώς είναι πολύ συνηθισμένο στον δημόσιο διάλογο.

Πέτρος Παπασαραντόπουλος

Την προηγούμενη εβδομάδα το Cambridge Dictionary ανακήρυξε λέξη της χρονιάς 2017 τον λαϊκισμό. Από πολλές απόψεις, αυτό φαίνεται απολύτως λογικό. Μετά το Brexit και την εκλογή Τραμπ, σχεδόν κάθε πολιτικό γεγονός διατυπώνεται σε σχέση με τον λαϊκισμό, από τις βουλευτικές εκλογές στην Ολλανδία μέχρι τις προεδρικές εκλογές στη Γαλλία στις αρχές του χρόνου[1]. Καινούργιες φράσεις και λέξεις όπως «fake news» (ψευδείς ειδήσεις) συνδέονται με τον λαϊκισμό.

Ωστόσο, έγινε η πιο πολυχρησιμοποιημένη λέξη της χρονιάς κυρίως επειδή πολύ συχνά ο ορισμός της είναι ελλιπής και δεν χρησιμοποιείται σωστά. Ο ορισμός του Cambridge Dictionary είναι ενδεικτικός. Περιγράφει τον λαϊκισμό ως «πολιτικές ιδέες και δραστηριότητες που στοχεύουν στο να κερδίσουν την υποστήριξη του απλού λαού δίνοντάς του αυτό που θέλει».

Κατά παράξενο τρόπο, ο ορισμός του Cambridge Dictionary είναι σχεδόν ταυτόσημος με την ερμηνεία που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι λαϊκιστές. Όμως, αντί για τον λαϊκισμό, περιγράφει την ανταποκρίσιμη πολιτική (responsive politics), όπως εμφανίζεται στα ιδεοτυπικά μοντέλα δημοκρατίας. Το μόνο μέρος αυτής της περιγραφής που έχει κάποια κοινά σημεία με τους ακαδημαϊκούς ορισμούς του λαϊκισμού είναι η αναφορά στον «απλό λαό».

Στο ιστολόγιό του[2], το λεξικό υποστηρίζει επιπλέον ότι ο όρος συνήθως χρησιμοποιείται αναφορικά με «την υπαινισσόμενη έλλειψη κριτικής σκέψης από τη μεριά των μαζών, και τον υπαινισσόμενο κυνισμό από τη μεριά των ηγετών που τον χρησιμοποιούν προς όφελός τους». Με άλλα λόγια, ο λαϊκισμός είναι ένα πολιτικό τέχνασμα των κυνικών ηγετών που κινητοποιούν τον «απλό λαό» υποσχόμενοι να του δώσουν οτιδήποτε θέλει.

Ενώ αυτός είναι ενδεχομένως ο τρόπος με τον οποίο πολλά μέλη του εμπόλεμου πολιτισμικού και πολιτικού κατεστημένου χρησιμοποιούν τον όρο προκειμένου να υποτιμήσουν αυτόν και (έμμεσα) τους υποστηρικτές του, αυτός ο ορισμός είναι ελιτιστικός, ιδιοτελής και άχρηστος. Υποδηλώνει ότι όλοι οι μη λαϊκιστές πολιτικοί είναι ειλικρινείς, ότι ο μη απλός λαός είναι πολιτικά ώριμος και ότι ο λαϊκισμός δεν έχει πραγματική ουσία και επομένως η κριτική που ασκεί στο πολιτικό κατεστημένο δεν είναι αληθινή. Αυτός μπορεί να είναι ένας βολικός ορισμός για εκείνους που αμφισβητούνται από τους λαϊκιστές, αλλά δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που είναι πραγματικά ο λαϊκισμός.

Παρόλο που δεν υπάρχει κάποιος ορισμός του λαϊκισμού ομόφωνα αποδεκτός από τους ακαδημαϊκούς –όπως όλοι οι σημαντικοί πολιτικοί όροι, είναι επίμαχος– οι περισσότεροι μελετητές χρησιμοποιούν τον όρο για να δηλώσουν ένα συγκεκριμένο σύνολο ιδεών που αντιπαραθέτει «τον λαό» και «την ελίτ» και παίρνει το μέρος του πρώτου.

Στο νέο μας βιβλίο, με τίτλο Λαϊκισμός: Μια συνοπτική εισαγωγή[3], ο Cristobal Rovira Kaltwasser κι εγώ ορίζουμε τον λαϊκισμό ως μια ιδεολογία που θεωρεί ότι η κοινωνία είναι χωρισμένη σε δύο ομοιογενείς και ανταγωνιστικές ομάδες, «τον αγνό λαό» και «τη διεφθαρμένη ελίτ», και υποστηρίζει ότι η πολιτική θα έπρεπε να είναι μια έκφραση της volonte generale (γενικής βούλησης) του λαού. Παρόλο που πολλοί συνάδελφοι διαφωνούν σχετικά με το αν ο λαϊκισμός είναι πραγματικά μια ιδεολογία, ή περισσότερο ένας πολιτικός λόγος ή ένα πολιτικό στιλ, οι ορισμοί δεν διαφέρουν πολύ.

Ωστόσο, το Cambridge Dictionary δεν δίνει μόνο λάθος ορισμό, αλλά και λάθος χρήση του όρου. Υποστηρίζει: «Αυτό που ξεχωρίζει τον λαϊκισμό … είναι ότι απεικονίζει ένα φαινόμενο τόσο τοπικό όσο και παγκόσμιο, καθώς οι λαοί και οι ηγέτες τους σε όλον τον κόσμο παλεύουν με ζητήματα όπως η μετανάστευση και το εμπόριο, ο αναγεννημένος εθνικισμός και η οικονομική δυσαρέσκεια».

Αυτό ταυτίζει τον λαϊκισμό με τη ριζοσπαστική δεξιά. Καθώς οι εκλογές στην Ολλανδία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αυστρία διατυπώθηκαν αυτή τη χρονιά σε σχέση με μια επική μάχη μεταξύ ενός ενθαρρυμένου λαϊκισμού και ενός εμπόλεμου κατεστημένου, ο λαϊκισμός έγινε συνώνυμο με τον ορισμό της ριζοσπαστικής δεξιάς. (Ο μόνος ουσιαστικός αριστερός λαϊκισμός αυτή τη χρονιά ήταν η πρόκληση που αποτέλεσε ο Ζαν-Λουκ Μελανσόν στον πρώτο γύρο των γαλλικών προεδρικών εκλογών.) Η λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά συνδυάζει τον λαϊκισμό με δύο άλλα βασικά ιδεολογικά χαρακτηριστικά, τον αυταρχισμό και τον νατιβισμό.

Αν μη τι άλλο, το 2017 ήταν η χρονιά του νατιβισμού ή, πιο σωστά, μία ακόμα χρονιά νατιβισμού, καθώς από την αρχή του αιώνα είχαμε πολλές τέτοιες χρονιές. Ο νατιβισμός είναι μια ιδεολογία που υποστηρίζει ότι τα κράτη πρέπει να κατοικούνται αποκλειστικά από μέλη της αυτόχθονος ομάδας («το έθνος»), και ότι οι μη αυτόχθονες πολίτες και ιδέες απειλούν ριζικά το ομοιογενές έθνος-κράτος.

Αυτή η χρονιά κυρίως ξεχωρίζει για τον τρόπο με τον οποίο ο νατιβισμός παρουσιάστηκε ως λαϊκισμός. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο λαϊκισμός δεν αφορά τη σύγχρονη πολιτική ή τη λαϊκιστική ριζοσπαστική δεξιά. Όμως εντός της βασικής ιδεολογίας της λαϊκιστικής ριζοσπαστικής δεξιάς, ο λαϊκισμός είναι δευτερεύων στον νατιβισμό, και εντός της σύγχρονης ευρωπαϊκής και αμερικανικής πολιτικής, ο λαϊκισμός λειτουργεί στην καλύτερη περίπτωση ως ένα προκάλυμμα για τη συγκάλυψη του πιο απειλητικού νατιβισμού.

Οι δημοσιογράφοι δεν θα πρέπει να αφήνουν τη ριζοσπαστική δεξιά να το κάνει αυτό. Δεν θα πρέπει να αφήνουν τη δημοφιλία του όρου λαϊκισμός να συγκαλύπτει τον νατιβισμό της ριζοσπαστικής δεξιάς, επειδή μόνο όταν γνωρίζουμε ακριβώς τι αποτελεί απειλή για τις φιλελεύθερες δημοκρατίες μας, μπορούμε να τις υπερασπιστούμε αποτελεσματικά.

* Το πρωτότυπο άρθρο στα αγγλικά, https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/dec/07/cambridge-dictionary-nativism-populism-word-year?CMP=Share_AndroidApp_Tweet

[1] Δες περισσότερα στο https://www.theguardian.com/commentisfree/2017/oct/30/europe-centre-right-wrong-track-good-populism-nativism

[2] Δες περισσότερα στο https://dictionaryblog.cambridge.org/2017/11/29/cambridge-dictionarys-word-of-the-year-2017/

[3] Cas Mudde & Cristobal Rovira Kaltwasser, Populism: a Very Short Introduction, Oxford, 2017. Η ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις Επίκεντρο, 2017.