«Η εισβολή της ΕΣΣΔ στην Τσεχοσλοβακία τον Αύγουστο του 1968 αφορούσε άμεσα τη ζωή μου. Ήταν η χώρα μου. Τράβηξα αυτές τις φωτογραφίες για τον εαυτό μου, όχι για περιοδικό. Μόνο τυχαία δημοσιεύτηκαν. Δεν ήμουν δημοσιογράφος. Ποτέ δεν είχα φωτογραφίσει κάτι που θα αποκαλούσαμε "ειδήσεις". Ξαφνικά, για πρώτη φορά στη ζωή μου, βρέθηκα αντιμέτωπος με μια τέτοια κατάσταση. Ήξερα ότι ήταν σημαντικό να φωτογραφίσω, οπότε φωτογράφισα. Δεν σκέφτηκα πολύ για το τι έκανα.
Αργότερα κάποιοι άνθρωποι μου είπαν ότι θα μπορούσα να είχα σκοτωθεί, αλλά δεν το είχα σκεφτεί τότε. Κατά τη διάρκεια της εισβολής, απλώς έβγαλα φωτογραφίες αλλά δεν τις εμφάνισα. Δεν υπήρχε χρόνος για κάτι τέτοιο. Μόνο αργότερα τις επεξεργάστηκα. Η φίλη μου Anna Fárová τις έδειξε σε διάφορους ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του Vacláv Havel. Προσφέρθηκε να τους πάει στην Αμερική, όπου τον είχε προσκαλέσει ο Άρθουρ Μίλερ, αλλά στη συνέχεια δεν του επετράπη να πάει…Τελικά, τα αρνητικά βγήκαν με ασφάλεια από τη χώρα και έφτασαν στη Νέα Υόρκη. Το Magnum επέβλεψε την εκτύπωση των φωτογραφιών και τη διανομή τους σε όλο τον κόσμο. Έπρεπε να δημοσιευτούν χωρίς το όνομά μου -κινδύνευα να συλληφθώ κι εγώ και η οικογένεια μου- και προετοιμάστηκαν για δημοσίευση σε κορυφαία περιοδικά πολλών χωρών για τον εορτασμό της πρώτης επετείου της ρωσικής εισβολής τον Αύγουστο του 1969.
Νομίζω ότι η σειρά των φωτογραφιών μου από τη ρωσική εισβολή είναι σημαντική ως ιστορικό ντοκουμέντο, δείχνει τι πραγματικά συνέβη στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Αλλά ίσως μερικές από τις φωτογραφίες - οι καλύτερες - είναι κάτι περισσότερο. Είναι αυτές όπου δεν έχει σημασία ποιος είναι Τσέχος και ποιος Ρώσος, αυτές όπου το σημαντικό είναι ότι το ένα άτομο έχει όπλο και το άλλο όχι. Και αυτός που δεν έχει είναι, στην πραγματικότητα, ο ισχυρότερος.
… Τον Αύγουστο του 1969 βρισκόμουν στο Λονδίνο με το Theatre Behind the Gate, που εδρεύει στην Πράγα και το οποίο έδινε παραστάσεις εκεί. Ήταν Κυριακή πρωί. Οι φωτογραφίες βγήκαν στο περιοδικό Sunday Times, το ένθετο μιας μεγάλης εφημερίδας στη Βρετανία. Τα μέλη του θεατρικού θιάσου έδειχναν το περιοδικό ο ένας στον άλλο. Ήταν ένα περίεργο συναίσθημα να βλέπω τις φωτογραφίες μου δημοσιευμένες και να μην μπορώ να πω σε κανέναν ότι ήταν δικές μου.
Έφυγα από την Τσεχοσλοβακία τον Μάιο του 1970. Όταν πέρασα από το Παρίσι, επισκέφθηκα το γραφείο του Magnum. Εκεί μου είπαν ότι, αν και οι φωτογραφίες μου δημοσιεύονταν χωρίς το όνομά μου, δεν θα ήταν δύσκολο για την τσεχική αστυνομία να ανακαλύψει ποιος ήταν ο φωτογράφος. Με συμβούλευσαν να μην επιστρέψω στην Πράγα. Αποφάσισα να μείνω στην Αγγλία. Για να αποφύγω αντίποινα κατά της οικογένειάς μου, η Magnum συνέχισε να διανέμει τις φωτογραφίες μου από την εισβολή του 1968 χωρίς να αναφέρει το όνομά μου. Μόνο μετά το θάνατο του πατέρα μου παραδέχτηκα ότι ήταν δικές μου. Ήταν με αφορμή την πρώτη μου μεγάλη έκθεση στη Hayward Gallery στο Λονδίνο, το 1984.
Στην Τσεχοσλοβακία, οι φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά 22 χρόνια μετά τη λήψη τους, σε ειδικό ένθετο της εβδομαδιαίας εφημερίδας Respekt, τον Αύγουστο του 1990. Εγώ κατάφερα να επιστρέψω στην Τσεχοσλοβακία μόνο μετά τη Βελούδινη Επανάσταση του 1989».
Αφηγείται ο Γιόζεφ Κουντέλκα, για την περιπέτεια των εμβληματικών του φωτογραφιών -αλλά και του ίδιου- που τραβήχτηκαν κατά την εισβολή των σοβιετικών στρατευμάτων, που άρχισε σαν σήμερα, στις 20 Αυγούστου του 1968.
Και ο ιστορικός περίγυρος: Πρωτομαγιά του 1968. Οι δρόμοι της Πράγας έχουν πλημμυρίσει από πλήθη που εμπνευσμένα από τα φιλελεύθερα ανοίγματα του Κομμουνιστικού Κόμματος υπό τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ για ένα «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», διαδηλώνουν σε μια πρωτοφανή, αυθόρμητη, πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση.
Οι φύλακες ωστόσο έχουν γνώση: οι ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης γνωρίζουν πολύ καλά πως οποιοδήποτε φιλελεύθερο άνοιγμα –όσο μικρό και αν είναι- δε γίνεται παρά να αποτελέσει ρωγμή στο κομμουνιστικό οικοδόμημα που μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση του. Πως, στην πραγματικότητα, «σοσιαλισμός» κατά τη κομμουνιστική ερμηνεία του και «ανθρώπινο πρόσωπο» είναι έννοιες ασύμβατες.
Το αποτέλεσμα: στις 20 Αυγούστου του 1968 τους δρόμους της τσεχοσλοβάκικης πρωτεύουσας πλημμυρίζουν τα σοβιετικά τεθωρακισμένα, βάζοντας τέλος στη σύντομη «Άνοιξη της Πράγας» και παρατείνοντας για είκοσι ακόμη χρόνια την επιβολή του κομμουνιστικού καθεστώτος στη χώρα.
Η εισβολή καταδικάζεται από τη διεθνή κοινότητα και προκαλεί κραδασμούς στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης (ανάμεσα τους και στο ελληνικό). Η καταδίκη είναι απλώς προφορική και κανένας δεν πληρώνει τίποτα ούτε τότε –φυσικά- αλλά ούτε και χρόνια μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, για την εισβολή και την κατοχή μιας ξένης χώρας ή για τη δολοφονία Τσεχοσλοβάκων.
Συμπέρασμα: Η ιδιότυπη αυτή «ασυλία» αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες της επιβίωσης των σταλινικών κομμάτων και ιδεών –και στον τόπο μας- αλλά έχει στρώσει και το χαλί –όπως και η προηγούμενη στην Ουγγαρία- για τις κάθε είδους επεμβάσεις της Σοβιετικής ή της Ρωσικής -πλέον, στις μέρες μας- αυτοκρατορίας.
Ας ελπίσουμε πως η «Νυρεμβέργη» που δεν υπήρξε ποτέ για τα εγκλήματα του σταλινισμού θα υπάρξει για τα εγκλήματα του ολοκληρωτισμού του Πούτιν -εκτός και εντός της Ρωσίας.
Και εδώ είναι που η προσωπική ιστορία του Γιόζεφ Κουντέλκα και των φωτογραφιών του συναντάει την Ιστορία. Ιδίως όταν στην ξαναθυμίζει προκλητικά ο Λαβρώφ.
(Photos: Josef Koudelka / Magnum)