O Robert Schuman έλεγε στην περίφημη Διακήρυξή του ότι «Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας, ούτε σε ένα συνολικό οικοδόμημα: θα διαμορφωθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα…». Σήμερα, εβδομήντα χρόνια μετά, ένας ιός αμφισβητεί για πρώτη φορά την πρόβλεψη του R.Schuman και προκαλεί στην Ευρώπη αλλαγές που δεν είναι σταδιακές, όπως συνέβαινε μέχρι σήμερα, αλλά ραγδαίες.

Η ανάγκη αντιμετώπισης κρίσης δεν άφησε σχεδόν τίποτε ανέγγιχτο στη λειτουργία της ΕΕ, ούτε καν ακρογωνιαίους λίθους της. Οι πρώτες αρνητικές συνέπειες (κλείσιμο συνόρων, διαγκωνισμοί στην προμήθεια υγειονομικού υλικού κ.λπ) γρήγορα έδωσαν τη θέση τους σε θετικές και τολμηρές πρωτοβουλίες. Έτσι, επιτράπηκαν, κατ? αρχάς,  σημαντικές παρεκκλίσεις από θεμελιώδεις αρχές της λειτουργίας της, όπως η πολιτική ανταγωνισμού και το σύμφωνο σταθερότητας και εφαρμόσθηκε ένα χωρίς προηγούμενο πρόγραμμα ενίσχυσης της ρευστότητας από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ). Παράλληλα, κινητοποιήθηκαν δανειακοί πόροι εκατοντάδων δισεκατομμυρίων, χαλάρωσαν οι άκαμπτες  διαδικασίες υλοποίησης των παρεμβάσεων των διαρθρωτικών ταμείων ενώ λήφθηκε και μια σειρά από άλλα μέτρα σε όλο σχεδόν το φάσμα των ευρωπαϊκών πολιτικών.

 Ιδιαίτερα σημαντική και με βαθείς συμβολισμούς για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ήταν και η απόφαση για από κοινού προμήθεια εμβολίων για όλη την ΕΕ, παρά την απουσία κοινής πολιτικής υγείας. Όπως είχε δηλώσει ο υπουργός υγείας της Γερμανίας, η χώρα του και οι άλλες μεγάλες χώρες της ΕΕ θα μπορούσαν χωρίς πρόβλημα να διασφαλίσουν, η καθεμιά από μόνη της, την προμήθεια επαρκών δόσεων για τους πολίτες τους· δεν επιχείρησαν όμως τέτοιες μονομερείς κινήσεις επειδή, όπως υπογράμμισε ο υπουργός, αυτές δεν θα ήταν συμβατές με την αντίληψή τους για την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Με άλλα λόγια, οι αποφάσεις για ενιαία προμήθεια εμβολίων, εκτός από το αμιγώς υγειονομικό τους ενδιαφέρον, αποτέλεσαν μια υψηλού συμβολισμού εκδήλωση της αλληλεγγύης μεταξύ των χωρών της ενωμένης Ευρώπης. Η κρίση του κορωνοϊού έδειξε και συνεχίζει να δείχνει, με τραγικό όμως; για πολλούς Ευρωπαίους τρόπο, ότι ο στόχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης δεν έχει πλέον μόνο οικονομικά ή γεωπολιτικά χαρακτηριστικά.

Σημαντική είναι και η πρόσφατη απόφαση της ΕΕ να δωρίσει εκατό εκατομμύρια εμβόλια σε φτωχές χώρες. Προφανώς η ποσότητα αυτή πόρρω απέχει από του να δίνει κάποια λύση στο πρόβλημα των χωρών αυτών, έχει όμως ιδιαίτερη αξία ως ένδειξη διαμόρφωσης μιας κοινής στάσης των κρατών-μελών ως προς την παγκόσμια διάσταση του προβλήματος αυτού και ως μια επί πλέον συνειδητοποίηση της ανάγκης για ενίσχυση της κοινής εξωτερικής δράσης.

Η κορυφαία όμως πράξη αντιμετώπισης των οικονομικών συνεπειών της κρίσης παίχθηκε τον Ιούλιο του 2020 με την ιστορική έγκριση της πρωτοβουλίας Next Generation EU, ύψους 750 δισ. ευρώ, η οποία έσπασε δύο «ταμπού»: το ύψος του προϋπολογισμού της ΕΕ και την ανάληψη αμοιβαίου χρέους. Συγκεκριμένα, για την περίοδο υλοποίησης των παρεμβάσεων του Ταμείου Ανάκαμψης, ο προϋπολογισμός της ΕΕ θα αγγίζει το 2% του ΑΕΕ της, σε σύγκριση με το 1,1% που ίσχυε μέχρι σήμερα. Το αναγκαίο δε για την αύξηση αυτή ποσό προβλέφθηκε να αντληθεί από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές, με εγγύηση τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Η αύξηση του ενωσιακού προϋπολογισμού και η ανάληψη αμοιβαίου χρέους είναι βήματα αποφασιστικής σημασίας προς τη δημοσιονομική ένωση και, συνακόλουθα, προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Η επιτυχής αξιοποίηση των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης θα δικαιώσει όσους στήριξαν αυτή την ιστορική ευρωπαϊκή πρωτοβουλία αλλά και θα δώσει πρόσθετα επιχειρήματα σε όσους προτείνουν να προσλάβει το Ταμείο Ανάκαμψης μονιμότερο χαρακτήρα, πράγμα που αποκτά όλο και περισσότερες πιθανότητες να συμβεί. Ένα Ταμείο Ανάκαμψης μόνιμου χαρακτήρα δεν θα αλλάξει μόνο το χρηματοδοτικό και αναπτυξιακό σκηνικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η μόνιμη παρουσία του ταμείου αυτού στα ευρωπαϊκά πράγματα θα συμπαρασύρει σε μόνιμη αύξηση τον συνολικό προϋπολογισμό της Ένωσης, η οποία όμως δεν θα είναι εύκολο να εξυπηρετηθεί με αύξηση της συνεισφοράς των κρατών-μελών. Η αύξηση αυτή ήδη επέφερε θέσπιση νέων ιδίων πόρων, απ?ευθείας εισπραττόμενων από τις Βρυξέλλες  και θα απαιτήσει και άλλους, γεγονός που αφ?εαυτού επίσης θα είναι ένα αποφασιστικό βήμα προς τη δημοσιονομική ένωση. Ταυτόχρονα, ένας τόσο αυξημένος προϋπολογισμός αναπόφευκτα θα χρηματοδοτήσει και πολιτικές που σήμερα καλύπτονται από τους εθνικούς προϋπολογισμούς. θα «κοινοτικοποιήσει» δηλαδή και άλλες εθνικές πολιτικές,  πράγμα που αυτονόητα θα είναι ένα ακόμη μεγάλο βήμα προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Διαπιστώνεται λοιπόν ότι η πανδημία, πιστή στο αρχαίο ρητό των στωϊκών φιλοσόφων «ουδέν κακόν αμιγές καλού», μαζί με όλα τα δεινά που επέφερε, συμπύκνωσε μέσα σε ένα χρόνο την τολμηρή προσαρμογή του συμφώνου σταθερότητας και των κανόνων ανταγωνισμού στις νέες συνθήκες, τη γενναία ενίσχυση της ρευστότητας από την  ΕΚΤ, την εκδήλωση έμπρακτης αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών-μελών απέναντι στην πρόκληση του εμβολιασμού, τη μεγαλύτερη συνειδητοποίηση της ανάγκης για από κοινού εξωτερική δράση, τον σχεδόν διπλασιασμό του ενωσιακού προϋπολογισμού, τη δημιουργία του ταμείου ανάκαμψης που θα αφορά συμμετρικά το σύνολο του εδάφους της ΕΕ, την ανάληψη αμοιβαίου χρέους, τη θέσπιση νέων ιδίων πόρων. Αλλαγές που υπό τις συνήθεις συνθήκες θα απαιτούσαν πολλά χρόνια για να συμβούν και που  μία προς μία είναι αποφασιστικά βήματα προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Τι περισσότερο θα χρειαζόταν για να χαρακτηρισθεί η πανδημία επιταχυντής της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης;

Δημοσιεύτηκε στο  Gr Diplomatic Review, τεύχος Μαϊου-Ιουνίου 2021.