‘Ένα από τα πιο δυσάρεστα και λιγότερο σχολιασμένα στοιχεία της κρίσης είναι οι παράπλευρές της συνέπειες. Πέρα από την καθεαυτή οικονομική επιδείνωση, η πιο εμφανής διάχυση αρνητικής ενέργειας εμφανίζεται στο χώρο της συλλογικής ψυχολογίας (που με τη σειρά της επιδεινώνει ακόμα περισσότερο την οικονομική κατάσταση) και της κοινωνικής συνοχής (που καθιστά δυσκολότερη την πορεία προς την ανόρθωση).

Μας ξεφεύγουν έτσι άλλες κρίσιμες διαστάσεις, που επίσης λειτουργούν υπονομευτικά για την ουσιαστική δημοκρατία. Στην περίπτωση της Ελλάδας οι δύο σημαντικότεροι τομείς είναι το περιβάλλον (με μεγάλη υποχώρηση της προστατευτικής μέριμνας, νομοθεσίας αλλά και νοοτροπίας) και τα ατομικά δικαιώματα (μεταχείριση του «άλλου», ιδίως του μετανάστη, κατάσταση στις φυλακές και στα σύνορα). Από τη διεθνή εμπειρία, αφού αρχίζει πια ο κύκλος των μετά-το-ξέσπασμα-της-κρίσης κυβερνήσεων, προαναγγέλλεται ήδη ένας άλλος κίνδυνος: η κατάλυση, στο όνομα καταπολέμησης της κρίσης (όπως αλλού και λίγα χρόνια πριν γινόταν στο όνομα καταπολέμησης της τρομοκρατίας), δημοκρατικών κατακτήσεων των απερχόμενων κυβερνήσεων.

Χαρακτηριστικότερη περίπτωση είναι η Ισπανία, όπου η κυβέρνηση Ραχόι ανήγγειλε πρόσφατα την πρόθεσή της για μια πραγματική «αντι-μεταρρύθμιση» του διόλου ευκαταφρόνητου «κοινωνικού κεκτημένου» των κυβερνήσεων Θαπατέρο. Λιγότερο από δύο μήνες μετά την εκλογή της, και αφού έδωσε καθαρά το σήμα της σκληρής λιτότητας στην οικονομία (που είχε ήδη αρχίσει επί σοσιαλιστών και που διεξάγεται, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, άνευ Μνημονίου), η νέα κυβέρνηση ξεκινά την αποδόμηση της νομοθεσίας περί αμβλώσεων (που δεν απαιτούσε γονική άδεια και ειδική αιτιολόγηση), περί «χαπιού της επόμενης μέρας», περί ανεξαρτησίας των τηλεοπτικών σταθμών και των σωμάτων επιλογής και κρίσης των δικαστών, περί κλεισίματος των γερασμένων σταθμών πυρηνικής ενέργειας, περί προώθησης των πηγών εναλλακτικών ενέργειας, περί απαγόρευσης οικοδόμησης πάνω στις παραλίες, ίσως αύριο και περί καταδίκης του φρανκισμού. Μια δεξιόστροφη σκλήρυνση που φέρνει κοινωνία και δικαιώματα πολλά χρόνια πίσω. Με πρόσχημα μόνο την κρίση, αφού κανένα από αυτά τα μέτρα δεν την καταπολεμά, η δε «ανάπτυξη» την οποία διαγράφουν είναι ό,τι ακριβώς θα έπρεπε να αποφευχθεί.

Η πρόκληση της αποδόμησης, για να δείξουμε «ότι κάτι κάνουμε», ιδίως σε περιόδους μεγάλης πίεσης και οριακών αποφάσεων, είναι υπαρκτή αλλά και εξαιρετικά επικίνδυνη, αφού υποσκάπτει ακόμα περισσότερο την αξιοπιστία και την εσωτερική συνοχή. Ας ελπίσουμε ότι θα την αποφύγει, με αντίστροφη φορά, ο πιθανός νέος Πρόεδρος της Γαλλίας (αν και έχει μάλλον εύκολο έργο, γιατί οι «κατακτήσεις» του Σαρκοζί μετρούνται στα πολύ λεπτά δάχτυλα του χεριού της Κάρλα). Κι ακόμα περισσότερο, ότι θα αντισταθεί στη λογική του «όλα από την αρχή» η επόμενη ελληνική κυβέρνηση, όποια και να είναι η σύνθεσή της.