Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στην παρουσίαση του νέου βιβλίου του «Εκδοχές πολέμου 2009-2022», εκδόσεις Πατάκη, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, 26.7.2022

 Κυρίες και κύριοι, αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι,

σας ευχαριστώ προσωπικά την κάθε μία και τον κάθε ένα από εσάς που μου κάνατε την πολύ μεγάλη τιμή αυτή τη ζεστή βραδιά να έρθετε εδώ, στον ειδυλλιακό νομίζω αυτό χώρο και να με τιμήσετε με την παρουσία σας. Ο χώρος μου είναι ιδιαίτερα οικείος από τη θητεία μου στο Υπουργείο Πολιτισμού και θέλω να ευχαριστήσω θερμά τη Διεύθυνση του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου γιατί μας βοήθησε να οργανώσουμε τη σημερινή εκδήλωση, τη Διευθύντρια, την κα. Παρή Καλαμαρά και τον αρμόδιο αρχαιολόγο, τον κ. Περίανδρο Επιτροπάκη.

Θέλω να ευχαριστήσω ιδίως εκείνες κι εκείνους με τους οποίους πορευθήκαμε μαζί τα δύσκολα χρόνια. Νομίζω ότι ο Γιώργος Ζανιάς τους εκπροσωπεί όλους αυτούς στο επίπεδο του στελεχικού δυναμικού που είχε κινητοποιηθεί.

Θέλω να μου επιτρέψετε να μνημονεύσω για λόγους όχι μόνο θεσμικούς, αλλά αυθεντικά προσωπικούς, τον πρώην πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά με τον οποίο πορευθήκαμε μαζί και έχουμε συγκροτήσει μαζί μία έννοια που είναι οι Σαμαρο - Βενιζέλοι, η οποία νομίζω ότι αποτελεί και ένα ιστορικό στοίχημα για το πώς τελικά θα καταγραφεί, θέλω να ελπίζω θετικά. Θα μιλήσω για τον Αντώνη, ο Αντώνης είναι εδώ, μέχρι τελευταία στιγμή περιμέναμε το Λουκά Παπαδήμο, κάτι του έτυχε, αλλά και ο Γιώργος Παπανδρέου με ευχαρίστησε για την πρόσκληση, για λόγους οικογενειακών υποχρεώσεων δεν είναι σήμερα μαζί μας.

Το βιβλίο αναφέρεται σε όλη αυτή την περίοδο και στα τρία κυβερνητικά σχήματα, στην κυβέρνηση Παπανδρέου, στην κυβέρνηση Παπαδήμου και στην κυβέρνηση Σαμαρά που, κατά παραχώρηση του Αντώνη, ονομάζεται Σαμαρά-Βενιζέλου. Θα σας πω τι σημασία έχει η ενιαία προσέγγιση αυτής της περιόδου, πάντως σπεύδω να πω ότι στο βιβλίο αυτό υπερασπίζομαι και τις τρεις κυβερνήσεις και το έργο τους και αυτό έχει, νομίζω, μία κάποια σημασία.

Θέλω να θυμηθώ τον Κάρολο Παπούλια που έχει φύγει από τη ζωή αυτή, που ήταν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας τη δύσκολη περίοδο και θέλω να το σημειώσουμε στη μνήμη μας.

Ευχαριστώ φυσικά τον Γιώργο Κουβαρά για τη συνεργασία, την αγάπη, τις ερωτήσεις, συστηματικές, επίμονες, διεισδυτικές, πάντα ευγενής, με έναν επαγγελματισμό υψηλού επιπέδου, είχε την αίσθηση –και το πέτυχε, νομίζω, αυτό– ότι πρέπει  να λειτουργήσει στη συζήτηση μας ως εκπρόσωπος της κοινής γνώμης και να μεταφέρει γνήσιες, νομιμοποιημένες απορίες.

Ευχαριστώ, φυσικά, την Άννα Πατάκη και όλο τον εκδοτικό οίκο Πατάκη για την επιμελημένη, έγκυρη δουλειά.

Την Αφροδίτη Αλ Σάλεχ, που μνημονεύθηκε ήδη, για το χρονολόγιο, την επιμέλεια, την αυστηρότητα. Αλλά αυτό που έχουμε κάνει είναι μία σύνθετη παραγωγή, αυτές οι ώρες συζήτησης με τον Γιώργο Κουβαρά είναι όλες μαγνητοσκοπημένες με υψηλή ποιότητα εγγραφής χάρη στην ομάδα ενός πολύ σημαντικού Έλληνα διευθυντή φωτογραφίας, του Γιάννη Δασκαλοθανάση. Μας βοήθησε πάρα πολύ ο Μπάμπης Λιόντης και η Wave, μας βοήθησε ένας από τους πιο έμπειρους μοντέρ που έχει η χώρα μας, ο Γιώργος Χελιδoνίδης, μας βοήθησαν άνθρωποι με μεγάλη εμπειρία τεχνική, όπως ο Χρήστος Σιμάτος και ο Κωνσταντίνος Κορίκης. Θέλω να ευχαριστήσω το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία γιατί μας φιλοξένησε σε αυτή την, ας το πούμε, πρόκληση και βέβαια να ευχαριστήσω και τον Κύκλο Ιδεών που έχει στηρίξει με πολλούς τρόπους το εγχείρημα αυτό, τον Πρόεδρό του, τον Πέτρο Καβάσαλη και τον Αντιπρόεδρό του, Χρήστο Δερβένη, γιατρό μου, ο οποίος επίσης με συνόδευσε στις Κάννες και είναι κι αυτός ένας μάρτυρας των επεισοδίων που καταγράφονται στο βιβλίο.

Λυπάμαι που δεν είχαμε μαζί μας τη Νίκη Λυμπεράκη σήμερα, μας έλειψε, θα προσέθετε πολύ μεγάλη υπεραξία στη συνάντηση μας, αλλά της στέλνω κι εγώ τις προσωπικές μου ευχές, μαζί με τις ευχές όλων μας για γρήγορη ανάρρωση. Ο Γιώργος Κουβαράς την αναπλήρωσε επαξίως, γιατί ούτως ή άλλως είναι συνένοχος του βιβλίου.

Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τους δύο βασικούς ομιλητές. Ο Γιώργος Ζανιάς ήταν το alter ego μου την περίοδο εκείνη, συνεργός, συγκυρηναίος για την ακρίβεια, συμπρωταγωνιστής, ουσιαστικός και διακριτικός για όλη την κρίσιμη περίοδο μέχρι το τέλος του 2014-αρχές του 2015, είναι ένας συνεργός, αλλά είναι κι ένας μάρτυρας και ο εωρακώς μεμαρτύρηκε.

Ο Χρήστος Χωμενίδης είναι αυτό που ξέρετε, είναι όχι απλά και μόνο συγγραφέας, είναι ο διανοούμενος, ο ανατόμος των συμπεριφορών και τον ευχαριστώ γιατί έχει ελέγξει με αυστηρότητα τη συνοχή και τις διανοητικές και συναισθηματικές προϋποθέσεις της αφήγησης, δηλαδή στην πραγματικότητα έχει ελέγξει την αίσθηση της ιστορίας που αποπνέει το βιβλίο.

Ο Γιώργος Ζανιάς αναφέρθηκε στο Βρότσλαβ, το Μπρεσλάου το γερμανικό πριν τον πόλεμο, με ένα πανεπιστήμιο που οι καθηγητές του έχουν κομίσει πολλά βραβεία Νόμπελ για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Πράγματι στο ξενοδοχείο Monopol, στο υπόγειο, διαδραματίστηκαν αυτά που ακούσατε. Σε μία πάρα πολύ ωραία συνέντευξη που πήρε ο Γιώργος Παππάς από τον Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, συμπτωματικά το προηγούμενο Σάββατο και δημοσιεύτηκε στα «Νέα», ο Σόιμπλε διευκρινίζει και νομίζω είναι ακριβής, το λέω κι εγώ διά μακρών στο βιβλίο, ότι για πρώτη φορά μου έθεσε το ζήτημα αυτό, πάλι παρουσία του Γιώργου Ζανιά, πάλι στο περιβόητο σχήμα “One plus one”, ένας κι ένας Υπουργοί και από ένας συμπαραστάτης, πάλι με τον Γιέρκ Άσμουσεν στο Βερολίνο,  αρχές Ιουλίου του 2011, λίγες μόνο ημέρες μετά την ανάληψη των καθηκόντων μου στο Υπουργείο Οικονομικών. Όπως σωστά διευκρινίζει, εκεί ρώτησε εάν έχουμε την επιθυμία, τη βούληση να αναλάβουμε το εγχείρημα της δημοσιονομικής και διαρθρωτικής προσαρμογής, εάν θέλουμε να παραδώσουμε τη διακυβέρνηση της χώρας επιτροπικά, όπως είπε, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δηλαδή στη Γερμανία, κατά βάθος το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο - είναι  διαφορετικό να έχεις τη σκληρή και συνεχή εποπτεία της Τρόικας και των θεσμικών εταίρων και τελείως διαφορετικό να παραδώσεις στην πραγματικότητα τη διακυβέρνηση σε έναν gauleiter- ή εάν θέλουμε να βγούμε προσωρινά από την Ευρωζώνη.

Στην πραγματικότητα έγινε τρεις φορές η συζήτηση αυτή, μία φορά στο Βερολίνο τον Ιούλιο του 2011.  Μια  φορά, την κρισιμότερη, την πιο βαριά - υπάρχει ένα τραγούδι που αρέσει στο Γιώργο Ζανιά, «βαριά-βαριά, αργά-αργά», το οποίο μου το έλεγε πολλές φορές σε αυτές τις κρίσιμες φάσεις, ήταν, λοιπόν, αργά-αργά τη νύχτα και βαριά-βαριά - στο Βρότσλαβ. Αυτό  επαναλήφθηκε λίγες εβδομάδες αργότερα στη φθινοπωρινή Σύνοδο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, στον τελευταίο όροφο, ψηλά, του κτιρίου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στην Ουάσιγκτον και όταν εκεί επιβεβαιώθηκε η συζήτηση, πιο γρήγορα και πιο εύκολα βέβαια, έγινε και η πρώτη μου συνάντηση κατ’ ιδίαν, μόνοι μας, με τον Μάριο Ντράγκι, στο απέναντι κτίριο της Παγκόσμιας Τράπεζας στα γραφεία της ιταλικής αντιπροσωπείας. Ήταν πρώτη μας επαφή, η πρώτη μας γνωριμία και η πρώτη μας μεγάλη συμφωνία πια στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.

 Έγιναν όλες οι αναφορές στο PSI, θέλω να διευκρινίσω ότι το PSI είναι απλώς το προοίμιο του OSI, του official sector involvement. Η χώρα υπάρχει δημοσιονομικά, όχι χάρη στο PSI, αλλά χάρη στο OSI και χάρη στην αναδιάρθρωση, χάρη στη δραστική μείωση του ετήσιου κόστους εξυπηρέτησης και χάρη στη μεταφορά του χρέους σε μία υβριδική κατάσταση. Η χώρα υπάρχει δημοσιονομικά και θα υπάρχει, γιατί το χρέος είναι υβριδικό, ανήκει σε πιστωτές θεσμικούς σε πολύ μεγάλο ποσοστό ακόμα σήμερα και το ετήσιο κόστος εξυπηρέτησης είναι απολύτως ελέγξιμο και αντιμετωπίσιμο. Αυτό είναι που μας επιτρέπει να απολαμβάνουμε τα οφέλη όλων των παρεμβάσεων, που λόγω πανδημίας ή τώρα λόγω πολέμου στην Ουκρανία, πληθωρισμού και ενεργειακής κρίσης, αποφασίζονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, για την ακρίβεια από το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών, όπως το τελευταίο που είναι το transmission protection instrument, το οποίο ήδη επενεργεί. Όπως επενέργησε, χωρίς να εφαρμοσθεί, το πρώτο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης για τα κράτη που είχαν υπαχθεί σε μνημόνια που είναι το περιβόητο ΟΜΤ, το οποίο το θυμήθηκε η Κριστίν Λαγκάρντ και το Διοικητικό Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στις τελευταίες, προχθεσινές,  ανακοινώσεις. Αυτό έχει ανασυρθεί από το οπλοστάσιο, στην πραγματικότητα, της ελληνικής κρίσης η οποία είναι το εργαστήριο στο οποίο διαμορφώθηκαν όλοι οι θεσμοί και οι μηχανισμοί οικονομικής διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, δυνάμει των οποίων πορεύεται με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια, τα χρόνια της πανδημίας και τώρα πια τα χρόνια του πολέμου, της ενεργειακής κρίσης, του πληθωρισμού, της αβεβαιότητας.

Η αλήθεια είναι ότι πάντα λέω αυτό που είπε ο Χρήστος Χωμενίδης, έχει ο πολίτης ευθύνη για την κρίση που είναι στην πραγματικότητα η συμπύκνωση, η σύνοψη της μεταπολίτευσης; Γιατί η πραγματική τομή στον ιστορικό χρόνο είναι το 2010. Μέχρι το 2010 υπάρχει μία ειδυλλιακή, ανυποψίαστη μεταπολίτευση. Η μεταπολίτευση συνεχίζεται και μετά την οικονομική κρίση, έχει την εντυπωσιακή ικανότητα να επεκτείνεται χρονικά ως περίοδος και να ενσωματώνει τις αμφισβητήσεις της, όμως μόνον στην περίοδο 2010-2019 δοκιμάστηκε η μεταπολίτευση. Άντεξε με πάρα πολλές, ας το πούμε, αρνητικές συνέπειες και επιπτώσεις, με πάρα πολύ μεγάλο κόστος. Άντεξε με έναν περίεργο τρόπο, με την εσπευσμένη επάνοδο στην κανονικότητα και με την πίστη όλων πως δεν θα ξεφύγουμε ποτέ από την κανονικότητα αυτή, ότι θα παραμείνουμε στην κανονικότητα επειδή το εξαγγέλλουμε και το θέλουμε, βολονταριστικά, πάση θυσία. Αυτό είναι ένα ζήτημα που θα μας απασχολήσει τα επόμενα χρόνια. Λέει ο Χρήστος «μα, μπορεί να συγκριθεί η ευθύνη του πολίτη με την ευθύνη των πολιτικών διαχειριστών;». Όχι, οι πολιτικοί διαχειριστές έχουν βουνά ευθύνης, αλλά ένας κόκκος άμμου αθροίζεται στις εκλογές και στη μεταπολίτευση ποτέ δεν ψηφίστηκε άπαξ μία επιλογή, πάντα ψηφίστηκε δύο τουλάχιστον φορές. Ακόμα και η διαχείριση της περιόδου 2010-2015 ψηφίστηκε δύο φορές, το φθινόπωρο του 2009 και στις διπλές εκλογές του 2012. Δεν ενεργούσαμε ερήμην του ελληνικού λαού ή εναντίον της βούλησης του εκλογικού σώματος, εκφράσαμε τη βούληση του εκλογικού σώματος, πάντως όπως διαμορφώθηκε στις εκλογές του 2012. Λησμονείται στην ανάλυση που γίνεται, συνήθως, η εντολή που χορηγήθηκε στις εκλογές του 2012, αυτή που στη συνέχεια εκτέλεσε, κατά την επιθυμία του ελληνικού λαού, η κυβέρνηση των τριών κομμάτων στην αρχή και στη συνέχεια η κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου.

Όμως  έχω μπει στην πολιτική και έχω αναλάβει υπουργικά καθήκοντα τον Οκτώβριο του 1993, με τη χώρα να έχει πληθωρισμό 14% και επιτόκια χορηγήσεων 25%, και θυμάμαι να περνώ πολλά χρόνια της πολιτικής μου ζωής αγωνιζόμενος για μία δημοσιονομική προσαρμογή, προκειμένου η χώρα να ενταχθεί στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση, για την ακρίβεια στη Νομισματική Ένωση, στην Ευρωζώνη. Από το 1993 μέχρι το 2000 αγωνιζόμασταν για αυτήν την προσαρμογή. Βεβαίως όχι με την πίεση του μνημονίου, βεβαίως με τη χαλαρότητα της περιόδου εκείνης που ήταν μία χαλαρότητα πανευρωπαϊκή, επειδή έπρεπε να ενταχθεί η Ιταλία και επειδή στην πραγματικότητα η Ελλάδα ήταν ο προπομπός της ένταξης της Ιταλίας, χωρίς την οποία δεν μπορούσε να συγκροτηθεί η Ευρωζώνη στην πραγματικότητα. Αλλά πάντως, ήδη από την ύστερη κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου και στη συνέχεια με την κυβέρνηση Κώστα Σημίτη, αγωνιζόμασταν για αυτή τη δημοσιονομική προσαρμογή.

Η αλήθεια, επίσης, είναι ότι αργήσαμε πάρα πολύ να συνειδητοποιήσουμε πώς θα εξελιχθούν με εκθετικό ρυθμό τα προβλήματα. Ήδη μέχρι το Νοέμβριο του 2009 ένα συμβολικό ερώτημα ήταν αν θα παγώσουν οι μισθοί πάνω από 2.000 ευρώ ή πάνω από 2.500 ευρώ. Οι περικοπές που έκανα στο Υπουργείο Αμύνης, τις οποίες μνημόνευσε ο Γιώργος Ζανιάς προηγουμένως, ήταν 1,6 δισεκατομμύρια ευρώ, ποσό ισοδύναμο με το πρώτο κύμα περικοπής συντάξεων. Οι συντάξεις που περικόπηκαν  με την πρώτη νομοθεσία, τη νομοθεσία του πρώτου μνημονίου, ήταν 1,6 δις ευρώ και οι αμυντικές δαπάνες περικόπηκαν, για να  υπάρχει ίση συνεισφορά, 1,6 δισεκατομμύρια ευρώ.

Είμαι λάτρης της ταινίας «Λούφα και παραλλαγή» και είχα έναν αστυνομικό στη συνοδεία μου που πάντα μου θύμιζε πως «του φευγάτου η μάνα δεν έκλαψε ποτέ».  Με ρωτούν πολύ συχνά, τι λάθη έχετε κάνει; Εγώ είμαι έτοιμος να συνομολογήσω πάρα πολλά λάθη, αλλά  όταν προσπαθώ να καταλάβω τι εννοεί αυτός που με ρωτά, «τι λάθη έχετε κάνει», διαπιστώνω ότι  δεν εννοεί συνήθως, «τι λάθη έχετε κάνει επί της ουσίας» , αυτή την επιλογή, την άλλη επιλογή. Εννοεί γιατί δεν προστατεύσατε τον εαυτό σας, γιατί δεν διασφαλίσατε τη σταδιοδρομία σας, γιατί δεν πετύχατε τους προσωπικούς σας στόχους, γιατί κάνατε τη ζωή σας πιο δύσκολη από ό,τι θα μπορούσατε, οπότε είναι πια δύσκολο να συγκροτηθεί ο κώδικας επικοινωνίας.

Τι είναι αυτό το οποίο με έκανε να αποδεχθώ την ευθύνη; Ο πατριωτισμός; Η υπευθυνότητα; Μία εν τω βάθει ματαιοδοξία επικοινωνίας με την ιστορία; Δεν το ξέρει κανείς αυτό, αυτό κρίνεται εκ του αποτελέσματος. Πάντως η αλήθεια είναι ότι όταν έχεις την ευκαιρία να μετάσχεις σε ένα ιστορικό γεγονός, να ζήσεις καταστάσεις οι οποίες δεν είναι συνήθεις, αλλά κινούνται με άλλους ρυθμούς μέσα σε μία πύκνωση του ιστορικού χρόνου, όταν ενώνονται οι κατηγορίες του ιστορικού χρόνου, όταν ο βραχύς και ο μακρός χρόνος ενώνονται, πρέπει να αποφασίσεις εάν θα μετάσχεις ή όχι, όποιος έχει μείνει εκτός έχει χάσει την εμπειρία αυτή.

Από διακριτικότητα ο Γιώργος Ζανιάς δεν αναφέρθηκε σε άλλες σκηνές, όπως στη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου στη Θεσσαλονίκη επί τη ευκαιρία των εγκαινίων της Διεθνούς Έκθεσης το Σεπτέμβριο του 2010, όταν  έπρεπε να διαμορφώσουμε τις προϋποθέσεις για να πάμε στο δεύτερο πρόγραμμα.  Μετά  την περιβόητη σύγκρουσή μου με την Τρόικα εδώ στην Αθήνα, 31 Αυγούστου-1^η Σεπτεμβρίου του 2011, είχαμε κάνει μία σειρά από συμφωνίες με τον Γιούνκερ, τον Σόιμπλε, τον Ρεν, και έπρεπε να δώσουμε μία λύση πρακτική με δημοσιονομικό αποτέλεσμα. Περιμένουμε, λοιπόν, να αρχίσει η συνεδρίαση και έχουμε πάει με τον Γιώργο Ζανιά στο «Μακεδονία  Palace»  και αγναντεύουμε το Θερμαϊκό και εκεί καταλήγουμε στο ότι η μόνη λύση είναι ένα μέτρο σαν το ΕΕΤΗΔΕ που θα εισπραχθεί και μέσω της ΔΕΗ, που έγινε ομόφωνα και με πολύ μεγάλη χαρά, σχεδόν λυτρωτικά, δεκτή ως πρόταση από το Υπουργικό Συμβούλιο, αλλά θα δείτε στο βιβλίο πώς έγινε η εξαγγελία και η διαχείριση αυτής της υπόθεσης η οποία κρατά έως σήμερα στην πραγματικότητα.

Δεν είναι τυχαίο ίσως, ή εν πάση περιπτώσει κατέστη σκόπιμο εκ των υστέρων και εξ αποτελέσματος, ότι κάνουμε σήμερα, 26 Ιουλίου, την παρουσίαση αυτή, εντός του πλαισίου των εορτασμών της μεταπολίτευσης, γιατί πιστεύω ότι αυτός είναι ο πραγματικός αναστοχαστικός εορτασμός της μεταπολίτευσης, αυτή η εκ των υστέρων επίσκεψη της κρίσης, η πρόσκληση να τα ξανασκεφτούμε όλα, να τα συζητήσουμε, να συνειδητοποιήσουμε τι έχει συμβεί. Αυτή είναι η δοκιμασία της μεταπολίτευσης και ο έλεγχος της, διότι, όπως είχα την ευκαιρία να γράψω πολύ πρόσφατα, η οικονομική κρίση είναι σύνοψη, τομή και συνέχεια της μεταπολίτευσης, συμπυκνώνει τα πάντα.

Στην πραγματικότητα βέβαια κανείς δεν θέλει να θυμάται την οικονομική κρίση, θέλει να τη βάλει σε μία αγκύλη και να την εξαφανίσει από τη μνήμη μας, γιατί κανείς δεν θέλει να έχει το βάρος της δημοσιονομικής επίγνωσης. Δημοσιονομική επίγνωση είναι η δημοκρατική επίγνωση, η σχέση δημοκρατίας και λαϊκισμού είναι μία σχέση γενετική και μοιραία, φυσικά ο λαϊκισμός είναι ένα φαινόμενο πολύ παλιό, οριζόντιο, διάχυτο, μπορεί να μη σημαίνει τίποτα ή να σημαίνει τα πάντα, μπορεί η ευρετική του λειτουργία να είναι πάρα πολύ μικρή, πάντως η δημοκρατία παράγει λαϊκισμό λόγω της περιοδικότητας της. Οι περιοδικές εκλογές καθιστούν τη δημοκρατία συγκυριακού χαρακτήρα πολιτικό σύστημα, το οποίο όμως κρίνεται εκ των υστέρων και εξ αποτελέσματος ιστορικά. Δεν μπορείς όμως να έχεις απαίτηση από τα ενεργά υποκείμενα της δημοκρατίας, ατομικά και συλλογικά, να κινούνται με το νου στραμμένο στην ιστορία και να χάνουν τη μάχη της συγκυρίας, δηλαδή τη μάχη των εκλογών, της εξουσίας, της κατάκτησης της εξουσίας, της διαχείρισης και της παράτασης της παραμονής στην εξουσία. Άρα αυτό το στοίχημα, αυτό το δίλημμα μεταξύ ιστορίας και συγκυρίας, αυτή η σχέση δημοκρατίας και λαϊκισμού, στην πραγματικότητα συμπυκνώνεται στο δημοσιονομικό ζήτημα σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό.

Γιορτάζουμε την εκατοστή επέτειο της Μικρασιατικής καταστροφής φέτος, που είναι ένα εργαστήριο για το πώς λαμβάνονται αποφάσεις οι οποίες είναι συγκυριακές με τεράστιες ιστορικές επιπτώσεις. Χωρίς  το δραματικό αποτύπωμα της Μικρασιατικής εκστρατείας και της Μικρασιατικής καταστροφής και η οικονομική κρίση είναι ένα εργαστήριο για τη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων, χρειάζονται υπερβάσεις και πρέπει να βρεις ανθρώπους που κάνουν τις υπερβάσεις αυτές.

Ο Αντώνης Σαμαράς έκανε τεράστια υπέρβαση αναλαμβάνοντας μαζί με το κόμμα του, τότε ως ηγέτης της Νέας Δημοκρατίας την ευθύνη συμμετοχής σε μία κυβέρνηση στην οποία ήταν το πρώτο σε δύναμη κοινοβουλευτικό κόμμα και ο ίδιος επωμιζόταν τα καθήκοντα του πρωθυπουργού, ξέροντας ότι θα εφαρμόσει μία πολιτική η οποία είναι εργοστάσιο παραγωγής κόστους πολιτικού. Θα μπορούσαμε να έχουμε ανεβάσει τη δική μας ροκ όπερα. Αναφέρομαι πολύ συχνά στον Αλεξάντερ Χάμιλτον που είναι αυτός που έκανε τη δημοσιονομική ομοσπονδοποίηση, όπως λέγεται, της Αμερικής, το fiscal federalism. Πέθανε πολύ νέος σε μονομαχία, είναι ο μόνος πατέρας της αμερικανικής Ομοσπονδίας και του αμερικανικού Συντάγματος που δεν έχει διατελέσει Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών και η προσωπογραφία του βρίσκεται στο δολάριο, και όταν η Federal Reserve πρότεινε να αφαιρεθεί για να μπει μία γυναίκα, για να είναι  political correct το όλο εικαστικό αποτέλεσμα, ξεσηκώθηκε μία πολύ μεγάλη αντίδραση υπέρ του Χάμιλτον και ανέβηκε μία πολύ μεγάλη όπερα Αλεξάντερ Χάμιλτον.

Θα μπορούσαμε να την ανεβάσουμε με τον Αντώνη εμείς άνετα ως κυβέρνηση, αλλά δεν το κάναμε. Δεν το κάναμε γιατί νιώθαμε ότι έχουμε μια ευθύνη απέναντι στον τόπο, απέναντι στο αλωνάκι αυτό. Έτσι πορευθήκαμε το 2014 σε αυτή την «άνοιξη» της άνοιξης του 2014, αλλά οδηγηθήκαμε σε πρόωρες εκλογές, έχοντας συναίσθηση της ευθύνης μας. 

Παραδώσαμε όρθια τη χώρα, ζήσαμε τη διακινδύνευση του πρώτου εξαμήνου του 2015 , αδιανόητη και περιττή, με τεράστιο κόστος. Εμείς ζήσαμε τέτοιες διακινδυνεύσεις σιωπηρά, δεν είναι μόνο  το Βρότσλαβ. Δεν έχει σκεφθεί κανείς τι θα συνέβαινε εάν στις 9 Μαρτίου του 2012 δεν πετυχαίναμε τους στόχους του κουρέματος του χρέους. Ο στόχος ήταν αδιανόητος, έπρεπε να κουρέψουμε το 96% της ονομαστικής τιμής των ομολόγων που είχαν επιλεγεί. Θα μπορούσε για «ιχνοστοιχεία» να χαθεί η υπόθεση αυτή και έπρεπε τότε να τεθεί σε εφαρμογή ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης, το οποίο ο Γιώργος Ζανιάς  δεν τολμούσε ούτε να μου το δείξει εμένα, δηλαδή θεωρούσε ότι θα πάθω σοκ και εγώ για το τι έπρεπε να συμβεί. Και δεν συνέβη.  Όταν  ανακοίνωσα στο Eurogroup σε τηλεδιάσκεψη ότι πετύχαμε το στόχο, υπήρξε παύση ενός λεπτού, δεν το πίστευαν ότι έχει συμβεί αυτό, αλλά συνέβη.

Βέβαια νομίζω ότι ήταν υποχρέωση μου να τα αφηγηθώ όλα αυτά, να μιλήσω για τα γεγονότα, για τις καταστάσεις, δευτερευόντως για τα πρόσωπα, με ευγένεια όσο μπορώ, με ακρίβεια, η ακρίβεια καμιά φορά είναι πολύ πιο αυστηρή από οποιονδήποτε χαρακτηρισμό.

Βέβαια αναγκαστικά πρέπει να τοποθετηθούν όλα αυτά στα συμφραζόμενα της πανδημίας, της ενεργειακής κρίσης, του πολέμου στην Ουκρανία, του νέου διεθνούς τοπίου, του παγκόσμιου συσχετισμού που αλλάζει, των νέων απειλών, της στρατηγικής αβεβαιότητας που έχει η Δύση, καθώς ο πόλεμος θα κριθεί όχι στην Ουκρανία, αλλά στο εσωτερικό των δυτικών δημοκρατιών και πιο συγκεκριμένα στο εσωτερικό της αμερικανικής δημοκρατίας. Ο πόλεμος αυτός και ο νέος παγκόσμιος συσχετισμός θα κριθεί εντός των θεσμών και των μηχανισμών της αμερικανικής δημοκρατίας, η οποία συμπαρασύρει και την Ευρωπαϊκή Ένωση και αυτό είναι το μεγάλο μας στοίχημα και για αυτό πρέπει να προετοιμαζόμαστε.

Βέβαια η αλήθεια είναι ότι αυτό είναι ένα βιβλίο που ξεκίνησε ως βιβλίο του προφορικού πολιτισμού και μετατράπηκε με πολύ κόπο σε βιβλίο του γραπτού λόγου. Έχουμε κάνει 21 διορθώσεις πλήρεις και μπορεί πάνω από 50 στα κρίσιμα σημεία, ελέγχοντας και επιβεβαιώνοντας κάθε γεγονός, κάθε αριθμό, κάθε αναφορά σε πρόσωπα, σε τόπους, σε ώρες και αυτό υποστηρίζεται με το χρονολόγιο, ιδίως το ηλεκτρονικό. Εκεί θα δείτε το email Χαρδούβελη και τι σήμαινε για τη χώρα, εκεί θα δείτε πώς ξεκίνησαν όλα τα σχέδια για την, ας το πούμε έτσι, απαλλαγή του τραπεζικού συστήματος από το βάρος των μη εξυπηρετουμένων δανείων, μας τα παρουσίασε τότε για πρώτη φορά ο Φωκίων Καραβίας σε ένα ταξίδι επιστροφής από τις Βρυξέλλες στην Αθήνα.

Βεβαίως αναφέρομαι και σε όλα τα παρεμπίπτοντα ζητήματα, από τις Πρέσπες μέχρι τη Novartis, δεν θέλω να βαρύνω τη βραδιά, ούτε εγώ,  ούτε άλλοι που είμαστε εδώ, ο Αντώνης, ο Δημήτρης Αβραμόπουλος, ο Δημήτρης Λιντζέρης, δεν βλέπω άλλους φίλους με τους οποίους περάσαμε μαζί αυτήν τη μεγάλη δοκιμασία όταν κληθήκαμε να προστατεύσουμε τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου από τον κίνδυνο της υπονόμευσης θεμελιωδών αξιών και αρχών του πολιτεύματος.

Βέβαια τελειώνω χρησιμοποιώντας κι εγώ τον όρο της «μεταπολιτικής» που είναι κάτι παραπάνω από την πολιτική, αλλά και κάτι λιγότερο από την έκθεση στην κρίση του εκλογικού σώματος. Είναι μία πολυτέλεια να κάνεις πολιτική χωρίς να εκτίθεσαι στην κρίση των πολιτών και εγώ το κάνω αυτό έχοντας συνείδηση του πλεονεκτήματος και του προνομίου και με τη συστολή που απαιτείται. Σέβομαι, τιμώ και θαυμάζω αυτούς που διατηρούν την αντοχή τους να εκτίθενται  στην κρίση του εκλογικού σώματος. Το πλεονέκτημα που αντιρροπίζει την κατάσταση αυτή, είναι ότι είσαι απελεύθερος, ότι μπορείς να λες ελεύθερα τη γνώμη σου και το χρειάζεται πιστεύω ο τόπος αυτό ,  χρειάζεται μερικούς ανθρώπους οι οποίοι να μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα, χωρίς καταναγκασμούς και χωρίς σκοπιμότητες, αλλά πρέπει να πω ότι δεν είναι πάντα εύκολο να κινητοποιήσεις το δημόσιο λόγο και να κινηθείς μέσα σε αυτό τον τόσο υπονομευμένο και τοξικό δημόσιο χώρο.

Εάν το βιβλίο βοηθήσει στο να διατηρήσουμε την ηρεμία μας, την απόστασή μας από τα πράγματα και την ιστορική μας επίγνωση, θα είμαι πάρα πολύ ευτυχής και είμαι ευγνώμων πραγματικά σε όλους εκείνους που με βοήθησαν και βεβαίως σε όλες και όλους εσάς που με τιμήσατε σήμερα. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ.

Γ. Κουβαράς: Εάν μου επιτρέπετε, ένα καταληκτικό σχόλιο πριν κλείσουμε και βεβαίως με τις πολλές ευχαριστίες μας στον Πρόεδρο, στους ομιλητές μας εδώ και σε όλους, θέλω να πω ότι μπορεί να έχει περάσει στη φάση της μεταπολιτικής, όπως λέει ο ίδιος ο κ. Βενιζέλος, αλλά πιστεύω ότι ο ενωτικός του ρόλος στο μέτωπο της δημοκρατίας και του ορθολογισμού είναι ξεκάθαρος, νομίζω το διαπιστώσαμε απόψε και είναι πολιτικός και με τη σύγχρονη έννοια και όχι μόνο μεταπολιτικός. Θέλω να το επισημάνω, γιατί νομίζω ότι αυτός ο ενωτικός ρόλος έχει τώρα και πολύ μεγαλύτερη σημασία.

Ευ. Βενιζέλος: Θα σου κάνω ένα δώρο, επειδή είπες αυτά τα καλά λόγια.  Όπως  είπε ο Χρήστος Χωμενίδης έχω γεννηθεί στις αλάνες των Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, στις δυτικές συνοικίες, έχω γεννηθεί στην οδό Ελευθερίας 19, γωνία με την οδό Ελευθερίου Βενιζέλου. Πώς να νιώθει ένα παιδάκι το οποίο καταλαβαίνει ότι το λένε Βενιζέλο, στο σπίτι τους μπροστά υπάρχει ένας δρόμος που λέγεται Ελευθερίου Βενιζέλου και ο δρόμος που είναι η πόρτα είναι οδός Ελευθερίας; Το ίδιο ένιωθα όταν πήγαινα με τον παππού μου τον παπά στην Εύβοια στην εκκλησία και νόμιζα ότι έχουμε εκεί ιδιοκτησιακά δικαιώματα και ότι μπορούσα να αλλάξω τη διακόσμηση και πάντα ρωτούσα, ποιος είναι ο ρόλος του μνήστορος Ιωσήφ στην αγιογραφία της Αγίας Οικογένειας, τι ακριβώς κάνει ο Ιωσήφ. Έτσι, λοιπόν, ρωτούσα και τι σημαίνει, γιατί εδώ λένε το όνομά μας και γιατί είμαστε εδώ; Το επόμενο βιβλίο θα βασίζεται σε αυτή τη συνεκδοχή, θα λέγεται «Οδός Ελευθερίας».

Γ. Κουβαράς: Πολύ ωραίο, πολύ καλό. Βέβαια, εάν ήσασταν δίκαιος, το δώρο θα ήταν αυτά που είπατε απόψε, πολλά από αυτά που είπατε, γιατί έχω σημειώσει εδώ μερικά που θα έπρεπε να τα έχουμε βάλει στο βιβλίο. Ευχαριστούμε πολύ όλους σας.

Ομιλία Χρήστου Χωμενίδη

ΟΧΙ ΣΤΟΝ ΘΡΙΑΜΒΟ ΑΛΛΑ ΣΤΗ ΘΥΣΙΑ

Όταν η πολύωρη συζήτηση του με τον Γιώργο Κουβαρά απομαγνητοφωνήθηκε, πέρασε από τον προφορικό στον γραπτό λόγο, ο Βαγγέλης Βενιζέλος μού έκανε την τιμή να τη θέσει υπ’όψιν μου, ζητώντας μου να σχολιάσω τη ροή της αφήγησης. Διάβασα, ρούφηξα το κείμενο, το απήλαυσα, θαύμασα τον χειμαρρώδη -κυρίως δε ακριβέστατο και αναλυτικότατο- λόγο του Βενιζέλου και τις μαιευτικές ικανότητες του Κουβαρά. Μια πρόταση είχα μόνο. Να ξεκινήσει η αφήγηση “in media res”, από το μέσον της πλοκής κατά την τακτική του Ομήρου. Να προταχθεί το πιο συμπυκνωμένο σε κρισιμότητα και σε δραματικότητα επεισόδιο της φοβερής εκείνης εποχής που ανακαλεί ο Βενιζέλος.

Συνέβη στις 16 Σεπτεμβρίου του 2011, στο περιθώριο του άτυπου Συμβουλίου των Υπουργών Οικονομικών, το οποίο είχε συνέλθει στην πόλη Βρότσλαβ της Πολωνίας. Η αντιπροσωπεία της Ελλάδας και της Γερμανίας καταλύουν στο ξενοδοχείο Μόνοπολ. Αργά το βράδυ, συναντιούνται κατ’ιδίαν, εν κρυπτώ από τον τύπο και από τους ομολόγους τους, τέσσερις όλοι και όλοι άνθρωποι. Ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε με παραστάτη του τον Γκεργκ Άσμουσεν. Και ο Ευάγγελος Βενιζέλος με παραστάτη του τον Γιώργο Ζανιά.

Ο Σόιμπλε δεν χάνει ώρα, μπαίνει κατευθείαν στο προκείμενο. Διατυπώνει ευθέως τη γερμανική πρόταση. “Let’s discuss” –«ας συζητήσουμε»- “the exit of Greece from euro”. «Την έξοδο της Ελλάδας από το ευρώ». Το brexit. Δεν πρόκειται, προφανώς, για παρόρμηση της στιγμής – οι Γερμανοί έχουν ετοιμάσει ένα αρκετά αναλυτικό σχέδιο δράσης. Εξερχόμενη εθελουσίως η Ελλάδα από το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα, θα λάμβανε από τους πρώην εταίρους ένα ρεγάλο τού ύψους, ας πούμε, των 50 δις ευρώ. Η Ευρώπη θα οργάνωνε μιαν αερογέφυρα για τον εφοδιασμό της Ελλάδας με τα απολύτως απαραίτητα αγαθά που δεν παράγονται στη χώρα μας, τρόφιμα, φάρμακα, καύσιμα ακόμα-ακόμα. Οι Έλληνες θα μπορούσαν να σηκώνουν από τα ΑΤΜ ένα ποσό της τάξης των πενήντα ευρώ την εβδομάδα, ώστε να καλύπτουν -να καλύπτουν;- κάποιες από τις στοιχειώδεις τους ανάγκες. Και όταν, με το καλό, καταλήγει ο Σόιμπλε, η Ελλάδα κάποτε ανακάμψει, θα μπορεί να αιτηθεί την επιστροφή της στην ευρωζώνη. Φέξε μου και γλύστρησα δηλαδή.

Ο Βενιζέλος απαντάει ακαριαία. «Δεν θα οδηγήσουμε τη δημοκρατία σε κρίση, τον λαό στη φτώχεια, την Ελλάδα πενήντα χρόνια πίσω! Κι αν δεν μπορείς να καταλάβεις το ντόμινο εφέ μιας τέτοιας απόφασης, πίστεψε με! Θα είναι τεράστιο, ανυπολόγιστα βαρύ τόσο για την πατρίδα μου όσο και για την Ευρώπη.» Ο Σόιμπλε επιμένει. «Μήπως θα ήθελες να ρωτήσεις τον Πρωθυπουργό σου;» Ο Βενιζέλος κόβει την κουβέντα. «Εκπροσωπώ την Ελλάδα και η απάντησή μου είναι όχι. Δεν συζητώ το σενάριο αυτό.»  

 Αυτά συνέβησαν, επαναλαμβάνω, τον Σεπτέμβριο του 2011. Μακριά από τα μάτια της κοινής γνώμης, χωρίς «γουάου!» και τυμπανοκρουσίες. Εν κρυπτώ και παραβύστω, αφού η δημοσιοποίηση και μόνο μιάς τέτοιας συζήτησης θα έφερνε καταστροφικές για την Ελλάδα αντιδράσεις από τις διεθνείς αγορές. Τότε έζησε ο Βενιζέλος, μαζί με τον Ζανιά, τις προσωπικές του Θερμοπύλες. Κλήθηκε να υψώσει το ανάστημα του μπροστά σε έναν αντίπαλο υπέρτερο και αποφασισμένο. Τύχη αγαθή, ο αντίπαλος -που δεν ήταν βεβαίως μόνο ο Σόιμπλε αλλά και όσοι εκτός αλλά και εντός Ελλάδας επιθυμούσαν και απεργάζονταν το Grexit- τύχη αγαθή ο αντίπαλος απεκρούσθη.

Ήταν μια από τις κορυφώσεις της ελληνικής τραγωδίας, η οποία μας συντάραξε άπαντες. Μας έκανε να φτύσουμε το γάλα της μητέρας-Μεταπολίτευσης. Των τρεισήμισι ευφρόσυνων και ανέμελων δεκαετιών, από το 1974 έως το 2010, όπου οι Έλληνες πήγαιναν καθημερινά από το καλό στο καλύτερο, ενίσχυαν τα εισοδήματά τους, απολάμβαναν εργασιακή ασφάλεια, είχαν διασφαλισμένη μια άνετη και γρήγορη συνταξιοδότηση κι όλα εκείνα τα ένοιωθαν ως δεδομένα, με ισχύ φυσικού σχεδόν νόμου, όπως και η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρούσε δεδομένο πως καμία κρίση δεν επρόκειτο ποτέ να απειλήσει σοβαρά την Ευρωζώνη.

Παιδί της Μεταπολίτευσης είναι ο Βαγγέλης Βενιζέλος. Λαϊκό παιδί μάλιστα, μεγαλωμένο σε μια μικρομεσαία γειτονιά της Θεσσαλονίκης. Κάθε άλλο παρά πορφυρογέννητος γόνος. Καλό είναι να μην ξεχνάμε ότι ο Βαγγέλης Βενιζέλος, όπως και όλοι εμείς, εκλήθη να ανοίξει δρόμο στη ζωή, να κάνει τα πρώτα του αποφασιστικά βήματα, στηριζόμενος στις δικές του ψυχικές και διανοητικές δυνάμεις.

Η αρχική του ανάμειξη με την πολιτική συνέβη το 1977, όταν εντάχθηκε στη Συμμαχία των Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων, ένα σοσιαλδημοκρατικό-ευρωκομμουνιστικό σχήμα που στελεχωνόταν από εξέχουσες προσωπικότητες, με προεξάρχοντα τον Ηλία Ηλιού, μα δεν περπάτησε -φευ- στις κάλπες. Ο Βαγγέλης Βενιζέλος, ανήλικος ακόμα βάσει του τότε νόμου, ρίχτηκε με πάθος στην εκλογική μάχη. Και πλούτισε σε εμπειρία παρά το πτωχό, μόλις 2,5%, τελικό αποτέλεσμα.

Η είσοδός του στην κεντρική πολιτική σκηνή έγινε κατά το «βρώμικο» 1989. Όταν εκκινώντας από το σκάνδαλο Κοσκωτά, οι πολιτικές δυνάμεις εκ δεξιών και εξ ευωνύμων, επεδίωκαν λυσσωδώς να απαξιώσουν οριστικά το Πασόκ και να καταδικάσουν στο Ειδικό Δικαστήριο τον Ανδρέα Παπανδρέου. Ο Βαγγέλης Βενιζέλος, ήδη καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου, προσήλθε αυθόρμητα και υπερασπίσθηκε εντυπωσιακά τον Ανδρέα. Στις εκλογές του 1993 εξελέγη βουλευτής Θεσσαλονίκης χωρίς να έχει περάσει από κανέναν κομματικό σωλήνα.

Υπήρξε ο Βαγγέλης Βενιζέλος πολιτικό στέλεχος της Μεταπολίτευσης, κατά τη δεύτερη περίοδό της; Βεβαίως. Και από τα πλέον εξέχοντα. Διετέλεσε Υπουργός Τύπου και Κυβερνητικός Εκπρόσωπος, Υπουργός Μεταφορών και Επικοινωνιών, Υπουργός Δικαιοσύνης, Υπουργός Ανάπτυξης, Υπουργός Πολιτισμού, Υπουργός Άμυνας. Επί χρόνια και χρόνια, όποια πέτρα και να σήκωνες βρισκόταν από κάτω.

Φέρει μερίδιο ευθύνης για την πορεία που κατέληξε στη χρεοκοπία του κράτους και την υπαγωγή της χώρας στα μνημόνια; «Η αντικειμενική ευθύνη είναι συλλογική, παλλαϊκή» λέει ο ίδιος. «Κάθε πολίτης, με τη δύναμη της ψήφου του, σηκώνει έναν τουλάχιστον κόκκο άμμου της χρεοκοπίας.» Διαφωνώ. Οι ηγεσίες είναι οι οποίες καθοδηγούν. Και πού εγγυώνται την ομαλή πορεία του τόπου.

Το ερώτημα στην προκειμένη είναι μείζονος ιστορικού ενδιαφέροντος. Και πρέπει να προσεγγιστεί με μεθοδολογία αστυνομική. “Who Done It?” αναφωνούν στους αιώνες όλοι οι ντετέκτιβ, από τον Ηρακλή Πουαρό της Άγκαθα Κρίστι μέχρι τον Οιδίποδα του Σοφοκλή, ο οποίος έφτασε στο ζενίθ του τραγικού όταν -μεταφορικά μιλάω- κοιτάχτηκε στον καθρέφτη. Η απάντηση για την ελληνική τραγωδία έχει βεβαία χρονολογία: από το 2004 μέχρι το 2009, ιδίως δε από το 2007 έως το 2009, τα δημοσιονομικά στοιχεία της χώρας επιδεινώθηκαν ραγδαία. Η κυβέρνηση Κώστα Σημίτη παρέδωσε μια οικονομία με παθογένειες και με προβλήματα, εύκολα ή δύσκολα, πάντως διαχειρίσιμα. Η κυβέρνηση Γιώργου Παπανδρέου παρέλαβε μια οικονομία σε τροχιά άφευκτης και σύντομης καταστροφής.

Και οι νοοτροπίες; Και οι ολέθριες έξεις με τις οποίες είχαν διαπαιδαγωγηθεί δύο σχεδόν γενεές Ελλήνων;

Ας μην ενδώσουμε στον πειρασμό της ηθικολογίας, η οποία εντέλει σχετικοποιεί την ενοχή. Η πατρίδα μας χρεοκόπησε την άνοιξη του 2010 εξαιτίας συγκεκριμένων πράξεων συγκεκριμένων ανθρώπων που υποτιμούσαν -ίσως να μην είχαν καν συνείδηση- των κινδύνων από τη διεθνή οικονομική κρίση της εποχής.

Βεβαίως η μεταπολιτευτική ανάπτυξη στάθηκε εξαρχής στρεβλή. Ασφαλώς η Ελλάδα δεν μπόρεσε να βρει τον ρόλο της στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρά την αντιλαμβανόταν σαν το Κέρας της Αμάλθειας, από το οποίο θα μπορούσε στο διηνεκές να τρέφεται θαυμάσια, αντλώντας και μοιράζοντας τα αξέχαστα χρηματοδοτικά «πακέτα». Βαρύνονται -εννοείται- και οι Βρυξέλλες και το Στρασβούργο για εκείνη τη σχεδόν θανατηφόρα, όπως απεδείχθη, παρεξήγηση… Το έγκλημα ωστόσο συνετελέσθη από το 2004 έως το 2009. Σε αυτό, κάποτε επιτέλους, πρέπει όλοι να συμφωνήσουμε.

Πού βρίσκει η χρεοκοπία και το πρώτο μνημόνιο τον Βαγγέλη Βενιζέλο; Στο Υπουργείο Άμυνας. Δεν πρόκειται -εννοείται- για τιμητική αποστρατεία ούτε για παροπλισμό. Ο Γιώργος Παπανδρέου πάντως έχει σχηματίσει μια κυβέρνηση με σχετικά άγνωστα, «φρέσκα» και αφοσιωμένα στον ίδιο πρόσωπα. Και έχει στείλει τον κύριο εσωκομματικό του αντίπαλο στο βιλαέτι της λεωφόρου Μεσογείων, σε απόσταση ασφαλείας από το επίκεντρο των εξελίξεων.

Απόσταση ασφαλείας για ποιόν από τους δύο; Έτσι όπως επιδεινώθηκαν, καταιγιστικά, τα πράγματα θα λέγαμε για τον Βενιζέλο. Ο οποίος θα μπορούσε κάλλιστα σαν ήρωας του Νίκου Περάκη να ακολουθήσει την τακτική της «Λούφας και Παραλλαγής». Να παραμείνει πολιτικά αλώβητος ενώ στου Μαξίμου και στην Πλατεία Συντάγματος θα πέφτανε κορμάκια. Και όταν κάποτε θα κατακαθόταν ο κουρνιαχτός να εμφανιστεί ως παράκλητος εν μέσω ερειπίων.

Το πολιτικό προσωπικό της Ελλάδας μπορεί να χωριστεί σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τη στάση που κράτησε μετά τη χρεοκοπία. Στην πρώτη ανήκουν εκείνοι που απεσύρθησαν από την επικαιρότητα -ίσως και από τα εγκόσμια-, που σιώπησαν διαλογιζόμενοι ή ομφαλοσκοπούντες. Στη δεύτερη, όσοι -και ήταν κάμποσοι- μεταμορφώθηκαν οβιδιακά. Κοιμήθηκαν μετριοπαθείς και ξύπνησαν φλογερότατοι επαναστάτες. Έφυγαν άρον-άρον από τον στάβλο του εκσυγχρονισμού και κάλπασαν στις πλατείες της «Αγανάκτησης». Άφησαν τη ρακέτα του τέννις και έπιασαν τη ρομφαία. Ο Βαγγέλης Βενιζέλος ανήκει σε μιά τρίτη κατηγορία. Αποφάσισε, χωρίς ταλαντεύσεις, να ορθώσει το ανάστημά του, να ρίξει το βάρος του για τη σωτηρία της πατρίδας. Όπως ο ίδιος την αντιλαμβανόταν. Κοιτάζοντας κατάματα τις καταστάσεις.

Γιατί το έκανε αυτό;

Σίγουρα όχι από άγνοια κινδύνου. Όταν, τον Ιούνιο του 2011, ανέλαβε Υπουργός Οικονομικών, είχε απόλυτη συναίσθηση τι τον περίμενε. Ένα αγαπητό και έμπιστο του πρόσωπο, μια οικογενειακή του φίλη, τον είχε προειδοποιήσει ρητά. «Αυτό που κάνεις θα είναι ο πολιτικός, ενδεχομένως και ο προσωπικός σου θάνατος».

Κινήθηκε από αίσθηση του χρέους; Από πατριωτισμό; Αναμφίβολα. Ελλόχευε όμως -ας μού επιτραπεί εδώ να τον αμπελοψυχαναλύσω- και κάτι πολύ βαθύτερο. Στον πυρήνα της προσωπικότητάς του. Μιά αρχαϊκή στόφα αρχηγού, που της μέλλεται να ξεδιπλωθεί και να επιβεβαιωθεί όχι στον θρίαμβο αλλά στη θυσία.

Έχω εμπνευστεί από τον Βαγγέλη Βενιζέλο ένα παράπλευρο μα κρίσιμο πρόσωπο στο μυθιστόρημά μου «Νεαρό Άσπρο Ελάφι». Πρόκειται για έναν υπουργό που ταξιδεύει από τις Κυκλάδες προς τον Πειραιά με το πλοίο της γραμμής. Αράζει με τη συντροφιά του στο εστιατόριο της πρώτης θέσης και απολαμβάνει νωχελικός τον πλου. Ώσπου το πλοίο χτυπάει σε ύφαλο και παίρνει -εν ριπή οφθαλμού- κλίση. «… Σε στιγμές υψηλού κινδύνου» γράφω «αναδεικνύονται αυτομάτως οι φυσικοί ηγέτες κάθε ανθρώπινης ομάδας. Εγώ δεν ήμουν ένας από εκείνους. Ο υπουργός ήταν. Αποσβολωμένος, μαρμαρωμένος, τον παρακολουθούσα να γαβγίζει εντολές προς τους επιβάτες. Το στόμα του είχε αφρίσει, το πρόσωπό του είχε παραμορφωθεί, έδειχνε ωστόσο να ξέρει πολύ καλά τι έλεγε. “Ανοίξτε όλες τις πόρτες! Βγείτε στο κατάστρωμα, οι μισοί απ’τα αριστερά, οι μισοί από τα δεξιά, τα παιδιά και οι γυναίκες προηγούνται! Μη σπρώχνεστε!”…»     

Επιστρέφοντας από τον μυθιστορηματικό στον πραγματικό κόσμο, αυτά έκανε ο Βαγγέλης Βενιζέλος από το 2011 μέχρι το 2015. Αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα τον εξωτερικό κίνδυνο και τις εσωτερικές αντιδράσεις και αποδοκιμασίες. Αναλώνοντας ταχύτατα το προσωπικό του πολιτικό κεφάλαιο. Καθιστάμενος άκρως αντιδημοφιλής όταν ανακοίνωσε το περιβόητο ΕΕΤΗΔΕ, το ειδικό τέλος των ηλεκτροδοτούμενων επιφανειών, κοινώς καλούμενο «χαράτσι της ΔΕΗ». Γευόμενος έναν μοναχικό σχεδόν αίσθημα θριάμβου όταν συμφωνήθηκε το κούρεμα του ελληνικού χρέους σε ποσοστό 53%. Οσάκις επιχειρούσε να εξηγήσει σε ευρύ ακροατήριο τη σημασία του PSI, εισέπραττε κατά το πλείστον δύσπιστα βλέμματα. Έωλους ισχυρισμούς ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να έχει πετύχει το ίδιο αποτέλεσμα από διαφορετικό, λιγότερο ακανθώδη δρόμο. Κατάρες ακόμα-ακόμα από τους ομολογιούχους κι από τους οπαδούς της αντιπολίτευσης, που υποσχόταν να καταργήσει αυτοστιγμεί τα μνημόνια με ένα νόμο του ενός άρθρου.

Οι αντιδράσεις, τα «γιούχα» του πλήθους ήταν εν πολλοίς συγγνωστά. Όταν συναινείς στο δύσκολο, στο δυσάρεστο, στο κακό πασχίζοντας να αποφύγεις το τρισχειρότερο, το μοιραίο, λίγοι προφανώς θα σε επευφημήσουν. Για την μεγάλη πλειονότητα το κακό είναι εκεί εξαιτίας σου, καίει και τσουρουφλίζει. Ενώ το τρισχειρότερο, το μοιραίο για τη χώρα και για τον λαό της, αποτελεί μια νεφελώδη έννοια.

«Ανεβαίναμε Γολγοθά» λέει ο Βαγγέλης Βενιζέλος στον Γιώργο Κουβαρά. «Μας περίμενε όμως ο Ναός της Αναστάσεως…» Γνωρίζοντας τον ξέρω ότι η παραπάνω φράση από τα χείλη του μάλλον ευχή ήταν. Παρά μετά λόγου γνώσεως πρόβλεψη.

Το PSI ελάφρυνε όντως το χρέος, το κατέστησε βιώσιμο, συνέβαλε στο να πορεύεται η Ελλάδα σε σχετικά ήρεμα νερά έως και σήμερα. Η κυβέρνηση εντούτοις Συριζανέλ, που εξελέγη τον Ιανουάριο του 2015, λίγο έλειψε, κατά το πρώτο επτάμηνό της, να ματαιώσει οριστικά ό,τι με νύχια και με δόντια είχαν πετύχει οι προηγούμενοι. Να καταστρέψει σε μεγάλο βάθος χρόνου την Ελλάδα. Να φουντάρει την πατρίδα όχι αποδοκιμαζόμενη αλλά επευφημούμενη από τα πλήθη.

Εδώ έγκειται το τραγικό στοιχείο της πολιτικής, παντού και πάντα. Χτίζεις σε κινούμενη άμμο. Ό,τι και να υψώσεις, ό,τι και να κατορθώσεις, μπορεί ο διάδοχος σου -ή και ένα φύσημα απλώς του αέρα- εν ριπή οφθαλμού να το αφανίσει.

Τι μένει; Μια αίσθηση προσωπικής ικανοποίησης. Πως έπραξες το σωστό. Ότι άντεξες. Ότι αντί για τον πολιτικό σου θάνατο μετέβης στον χώρο της μεταπολιτικής, όπου απολαμβάνεις πλέον τη βαθύτατη εκτίμηση εγκάρδιων φίλων αλλά και πολλών πρώην εχθρών. Πως ενώ οι πιο λυσσαλέοι πολέμιοι σου επανέρχονται πλέον στις κανονικές τους διαστάσεις, γίνονται αυτό που ανέκαθεν ήταν, γραφικές φιγούρες, εσύ υπάρχεις ως χρυσή εφεδρεία. Σημείο αναφοράς.

Έπεα πτερόεντα. «Η Ιστορία θα σε δικαιώσει!» είπα κάποτε στον Βαγγέλη Βενιζέλο, σε μια προσωπική κουβέντα μας. «Μην βάζεις και στοίχημα!» χαμογέλασε φλεγματικά. «Του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος καθόρισε την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας για δύο ήδη αιώνες, με το ζόρι του αφιέρωσαν ένα μικρό δρομάκι στο κέντρο της Αθήνας.» «Τον μνημονεύουν όμως στις ιστορικές διατριβές…» «Τις οποίες διαβάζουν πόσοι;»

Ίσως το επιμύθιο του βιβλίου που παρουσιάζουμε, της διαδρομής που ιχνηλατούμε απόψε, όλων των διαδρομών που υπερβαίνουν τη συνήθεια και το συμφέρον, που μεταμορφώνουν στη διάρκειά τους τούς ανθρώπους, να βρίσκεται σε έναν διάλογο του Οδυσσέα Ελύτη με τον Μάνο Χατζιδάκι.

Στα στερνά τους και οι δύο, είχαν συναντηθεί νοσηλευόμενοι στον «Ευαγγελισμό». Ο Ελύτης, λέει, είχε εκείνο το απόγευμα πολύ κακά κέφια. «Γιατί τα κάναμε όλα αυτά, ρε Μάνο; Για ποιους; Τι νόημα είχε που δουλέψαμε τόσο;» «Μην ανησυχείς, Οδυσσέα μου…» τού απάντησε ο Χατζιδάκις. «Για εμάς και τους φίλους μας τα κάναμε. Άλλωστε η Ελλάδα υπάρχει αληθινά μόνο στα όνειρά μας.»-

Ομιλία Γιώργου Κουβαρά

Φίλες και φίλοι καλησπέρα σας, Ευχαριστούμε πολύ που είστε μαζί μας εδώ απόψε για να παρουσιάσουμε τις «Εκδοχές Πολέμου», προϊόν μιας μακράς συνομιλίας με τον πρόεδρο Ευάγγελο Βενιζέλο.

Η Νίκη Λυμπεράκη θα ήταν μαζί μας απόψε για να συντονίσει αυτή τη συζήτηση, αλλά δυστυχώς ο κόβιντ δεν της το επέτρεψε, οπότε θα αναλάβω εγώ να καλωσορίσω πρώτα από όλους τον πρόεδρο Ευάγγελο Βενιζέλο, που είμαι βέβαιος ότι έχει και απόψε πολλά ενδιαφέροντα να μας πει, με αφορμή την έκδοση αυτού του βιβλίου.

Η Άννα Πατάκη, εκδότρια του βιβλίου, που κάνει πάντα ποιοτική δουλειά και είναι πρόθυμη να στηρίξει με τη συμβολή της το δημόσιο διάλογο για τα μεγάλα θέματα, όπως αυτό που πραγματεύονται οι Εκδοχές Πολέμου.

Μαζί μας επίσης δυο πολύ ξεχωριστοί άνθρωποι. Ο Γιώργος Ζανιάς, με την τεράστια γνώση και την εμπειρία του, που έζησε από κοντά όσο λίγοι τα γεγονότα εκείνης της περιόδου, δίπλα στον πρόεδρο στις πιο κρίσιμες στιγμές. Και ο Χρήστος Χωμενίδης, συγγραφέας με μεγάλες περγαμηνές, ειλικρινής και τολμηρός παρατηρητής όλων αυτών που ζήσαμε. Θα τους ακούσουμε όλους με μεγάλο ενδιαφέρον αλλά επιτρέψτε μου να ξεκινήσω λέγοντας μερικά πράγματα για το πώς φτάσαμε σε αυτό το

Η ιδέα της καταγραφής των γεγονότων της δεκαετίας 2009-2019 ήταν πάντοτε μια μεγάλη πρόκληση, πολιτική και δημοσιογραφική. Ο πόλεμος της γενιάς μας! Οι πόλεμοι έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ταπεινώνουν τους ανθρώπους, οδηγούν σε απώλειες αλλά είναι και βαθιά διδακτικοί: Για να κερδίσεις πρέπει να υπερβείς τον εαυτό σου, να θυσιάσεις το βραχυπρόθεσμο συμφέρον, να αναμετρηθείς με τις ευθύνες σου. Μπορείς να καταλήξεις στον πόλεμο με τα ψέματα, αλλά δεν μπορείς να κερδίσεις τον πόλεμο με ψέματα.

Έχοντας όλα αυτά κατά νου, αποφάσισα πριν από μερικούς μήνες να απευθυνθώ στον Ευάγγελο Βενιζέλο. Τρία πράγματα μέτρησαν κυρίως  στην απόφαση μου.

Πρώτο από όλα, η τεράστια εκτίμηση που τρέφω στο πρόσωπο του. Χωρίς αυτήν δε θα είχε κανένα νόημα να τον ακούσω και να καταγράψω την άποψη του για το τι ακριβώς συνέβη τα χρόνια της κρίσης.

Δεύτερο, η απόσταση του από τα πράγματα. Όταν έχεις τον πρωταγωνιστή εκείνης της δραματικής περιόδου, απαλλαγμένο από κομματικά βάρη, ελεύθερο από αναπόφευκτες μικροκομματικές υποχρεώσεις, σου δίνεται μια σπάνια ευκαιρία.

Τρίτο, ο Βενιζέλος πολέμησε στον πόλεμο των Μνημονίων, αλλά ταυτόχρονα ήταν και παραμένει παρών στο δημόσιο διάλογο και στους επόμενους πολέμους, πανδημία και Ουκρανία. Κι όπως θα διαβάσετε σε αυτό το βιβλίο, αναλύει με μεθοδικό και βαθιά πολιτικό τρόπο την αλληλουχία και τις επιπτώσεις αυτών των εκδοχών πολέμου.

Τελευταίο αλλά ίσως το πιο σημαντικό: Για ποιον άλλον πολιτικό μπορεί κανείς να πει ότι θυσίασε το προσωπικό πολιτικό του κεφάλαιο για να υπερασπιστεί αυτό που θεωρούσε εθνικό συμφέρον; Δυσκολεύομαι να βρω κάποιον που να μπορεί να τον ανταγωνιστεί ειδικά σε αυτό.

Η απάντηση του αρχικά ήταν αυτή που δίνει σχεδόν κάθε φορά, όταν του ζητάς μια συνέντευξη: «Να το δούμε, βρε παιδί μου, εάν έχουμε κάτι να πούμε!» Κατάλαβα, λοιπόν, ότι θα πάμε καλά!

Περάσαμε μαζί περίπου 10 ώρες, μοιρασμένες σε δυο μέρες, στη Μεγάλη Βρετανία. 10 ώρες συνομιλίας με τον Βενιζέλο - αν δεν το φαντάζεστε να σας το πω - είναι χρόνος τόσο πυκνός και ουσιαστικός, που γυρίζεις σπίτι και έχεις την εντύπωση ότι μόλις τελείωσες τις εξετάσεις για το πτυχίο. Εγώ έθετα τα θέματα κι εκείνος θυμόταν, φώτιζε γεγονότα και πρόσωπα, παθιαζόταν, αποκάλυπτε πράγματα που μας έχουν διαφύγει ή δεν γνωρίζαμε καν. Από το τι συνέβη σε ένα μισοφωτισμένο υπόγειο στην Βαρσοβία ένα κρίσιμο βράδι, παρέα με τον Σόιμπλε, μέχρι τι παίχτηκε στις Κάννες και ποιος περίμενε να γίνει πρωθυπουργός στην Αθήνα. Και πολλά άλλα…

Δεν ξέρω τι να διαλέξω από την αφήγηση του για να σας πω, ανοίξτε στην τάδε σελίδα. Ομολογώ δημοσιογραφικά με συνεπήρε η εικόνα του δεύτερου υπογείου, στο Βρότσλαβ της Πολωνίας, στο ξενοδοχείο Monopol, με τον Σόιμπλε να λέει «let’s discuss the exit of Greece from Euro» και τον Άσμουσεν να αναπτύσσει πόσο ευνοϊκό θα ήταν για την Ελλάδα να βγει από το ευρώ. Επίσης, οι πλατείες των Αγανακτισμένων, όλο το παρασκήνιο από τις Κάννες μέχρι το σχηματισμό της κυβέρνησης Παπαδήμου, η λερναία Ύδρα της διαπραγμάτευσης, η συγκυβέρνηση ΝΔ - ΠΑΣΟΚ - ΔΗΜΑΡ, η αποχώρηση Κουβέλη, η προεδρική εκλογή, η πτώση της κυβέρνησης, το δημοψήφισμα του Ιουλίου και όσα ακολούθησαν είναι όλα εδώ.

Ο Βενιζέλος θυμόταν τα πάντα για όλους και για όλα, λεπτομέρειες, ημερομηνίες, άρθρα συμφωνιών, αριθμούς, όλα, χωρίς σημειώσεις. Και είναι όλα σε αυτό το βιβλίο. Μια πλήρης καταγραφή της πιο σκοτεινής περιόδου, που αν θελουμε να είμαστε σίγουροι ότι δε θα την ξαναζήσουμε, οφείλουμε να μην την ξεχάσουμε.

Ξέρω ότι αρκετοί θα αναρωτιούνται «γιατί τώρα;». Για να είμαι ειλικρινής, όταν έκανα την πρόταση στον Βενιζέλο, δεν μπορούσα κι εγώ να φανταστώ ότι η συζήτηση μαζί του, όσο περνούσε ο καιρός, θα γίνονταν όλο και πιο επίκαιρη. Όχι μόνο γιατί όπως επισημαίνει ο ίδιος « η κρίση με τις πολλαπλές μορφές της έχει πλέον καταστεί συστατικό της κανονικότητας». Αλλά και γιατί το πολιτικό, κομματικό μας σύστημα δυσκολεύεται ακόμη σήμερα να αναμετρηθεί ευθέως με τον εαυτό του, να μιλήσει με απόλυτη ειλικρίνεια για εκείνα τα δύσκολα χρόνια. Οι πληγές είναι ακόμη εδώ μαζί μας, βαθιές, μοιραίες, πολιτικές και δεν είναι σκόπιμο να τις αντιμετωπίζουμε με στρουθοκαμηλισμό, ούτε να παριστάνουμε πως δεν υπάρχουν. Ο Βενιζέλος, με το πλεονέκτημα του ανθρώπου που εντάσσει τον εαυτό του στη μετά - πολιτική, μπορεί να μας βοηθήσει να βγούμε από τον κομματικό στρουθοκαμηλισμό και να μιλήσουμε με ειλικρίνεια και δίχως στερεότυπα και κομματικές παρωπίδες για όλα αυτά που ακόμη μας πονάνε. Αρκεί να μπορούμε να λογοδοτήσουμε στην Ιστορία με το κεφάλι ψηλά, ο καθένας στο ποσοστό που του αναλογεί. Και σε αυτό ελπίζω να συμβάλει αυτό το βιβλίο.

Πριν κλείσω θα ήθελα να επισημάνω ότι οι Εκδοχές Πολέμου  δε θα είχαν εκδοθεί χωρίς την Αφροδίτη Αλ Σάλεχ. Είχα πάντοτε μια υποψία για το πόσο σημαντικό έργο επιτελεί ως συνεργάτης του Βενιζέλου, αλλά θέλω να πω ότι με εξέπληξε το επίπεδο της γνώσης, της μεθοδικότητας, του επαγγελματισμού της. Θα ήταν εντελώς άδικο να πάρω εγώ το credit της εκπληκτικής δουλειάς υποδομής που εκείνη έκανε στη συγκέντρωση αρχειακού υλικού, διορθώνοντας μέχρι τελευταία στιγμή κάθε μικρή λεπτομέρεια που έχρηζε διευκρινίσεων. Την ευχαριστώ πολύ για αυτή τη συνεργασία.

Τον πρόεδρο θέλω να τον ευχαριστήσω για έναν πρόσθετο λόγο: Είναι ένας αυθεντικά ευγενής άνθρωπος, βαθιά δημοκρατικός, που ο διάλογος μαζί του είναι μια εμπειρία εθιστική. Ελπίζω να με προτιμήσει και για επόμενο!