Η συζήτηση για το κοινωνικό κράτος είναι στην καρδιά και του ευρωπαϊκού και των εθνικών δημοσίων διαλόγων. Το κοινωνικό κράτος είναι ένα πολιτικό δημιούργημα των τελευταίων 100 ετών. Είναι αποτέλεσμα κοινωνικών κινημάτων, ιδεολογικών ρευμάτων πριν και μετά τους δύο πολέμους.
Για πολλές δεκαετίες στην Ευρώπη η συζήτηση για την έκταση, την χρηματοδότηση του , τους θεσμούς που το στηρίζουν, υπήρξε στο κέντρο ιδεολογικών συγκρούσεων αλλά και συγκλίσεων.
Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία ήταν αυτή που ανέπτυξε τη δημοκρατία, την ρυθμισμένη ελεύθερη αγορά και συνολικά τις υπηρεσίες του κοινωνικού κράτους από την παιδεία και την υγεία, μέχρι την ασφάλεια και την κοινωνική προστασία. Το σύνολο όμως αυτών των κοινωνικών υπηρεσιών και παροχών δεν είναι αυτόνομο, δεν είναι ανεξάρτητη πολιτική που έχει σχέση μόνο με την πολιτική βούληση. Εξαρτάται από την δημοσιονομική κατάσταση μιας χώρας, το παραγωγικό της μοντέλο, το ρυθμιστικό πλαίσιο της αγοράς της, αλλά και των αγορών με τις οποίες συνεργάζεται, από την πολιτική σταθερότητα και την ασφάλεια, τις οικογενειακές δομές, αλλά και την θρησκευτική κουλτούρα.
Γι΄ αυτό και στην ευρωπαϊκή ήπειρο που είναι ιστορικά η μήτρα του κοινωνικού κράτους υπάρχουν σε γενικές γραμμές τέσσερα κοινωνικά μοντέλα που η λειτουργία τους συνοψίζει όλα τα παραπάνω:
- Είναι το συντηρητικό μοντέλο της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης που ξεκινά από την περίοδο του Όττο Φον Μπίσμαρκ.
- Είναι το φιλελεύθερο αγγλοσαξονικό μοντέλο που βασίζεται στον Ουίλιαμ Μπέβεριτζ.
- Το σκανδιναβικό σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο που βασίζει αποκλειστικά την χρηματοδότηση του στην φορολογία.
- Το μεσογειακό μοντέλο το οποίο είναι συγκριτικά υπολειμματικής απόδοσης κυρίως λόγω της παραοικονομίας, των πελατειακών σχέσεων και της διαφθοράς. Στοιχεία που πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στις μεταρρυθμίσεις ώστε να μην αντιγράφουν απλώς πρακτικές και μοντέλα.
Η ανθρώπινη ιστορία αποδεικνύει ότι ναι μεν «πατήρ πάντων ο πόλεμος» αλλά μητέρα όλων η τεχνολογία. Η πρώτη βιομηχανική επανάσταση άλλαξε τα δεδομένα στον χώρο της εργασίας, οι εργάτες άρχισαν να πηγαίνουν υποχρεωτικά στο σχολείο, να οργανώνονται, να συνειδητοποιούν τα δικαιώματα τους μέσα από μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα με κυρίαρχα τον κομμουνισμό και τον σοσιαλισμό.
Η τεχνολογία και τα εργοστάσια που οφείλονταν σ΄ αυτή οδήγησαν στον μεγάλο μετασχηματισμό της οικονομίας και της κοινωνίας.
Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, την καταστροφή και την επαναδημιουργία ισχυρών εθνικών κρατών και δημοκρατικών θεσμών και την τρίτη βιομηχανική επανάσταση του ηλεκτρισμού σε εξέλιξη, δημιουργείται νέα εργατική και κοινωνική συνείδηση . Η ειρήνη και η συναίνεση αποτελούν προτεραιότητες και κυρίως η σοσιαλδημοκρατία καλπάζει στην Σκανδιναβία, στην Κεντρική Ευρώπη και αργότερα στο Νότο, δημιουργώντας ένα περιβάλλον δημοκρατίας και κοινωνικής αλληλεγγύης που δεν έχει ξαναδεί η Ευρώπη. Ένας επίσης μεγάλος μετασχηματισμός έλαβε χώρα τότε.
Η τεχνολογία στις επόμενες δεκαετίες εξελίχθηκε με απίστευτα γρήγορους ρυθμούς από την εποχή των υπολογιστών και την τρίτη βιομηχανική επανάσταση περάσαμε μέσα σε μια δεκαετία στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, της ψηφιακής εποχής και της επικοινωνίας χωρίς σύνορα.
Αυτό λοιπόν που πρέπει να κατανοήσουμε είναι ότι σήμερα ζούμε μία νέα περίοδο Μεγάλου Μετασχηματισμού. Οι τρείς κρίσεις της δεκαετίας δηλαδή η οικονομική κρίση, η πανδημία, η ενεργειακή κρίση και ο πόλεμος επικάθονται σε έναν νέο καμβά τεράστιων αλλαγών του 21ου αιώνα:
- Δηλαδή στην μετακίνηση πλούτου από την Δύση στην Ανατολή με άμεσες επιπτώσεις στην εργασία και το κοινωνικό κράτος η ΕΕ δεν έχει τον πλούτο να συντηρήσει το συγκριτικά γενναιόδωρο κοινωνικό της κράτος
- Παγκοσμιοποίηση όπου το έθνος – κράτος δεν έχει πια την δύναμη να αντιμετωπίσει τις νέες μορφές ανισοτήτων
- Κλιματική αλλαγή η οποία είναι μια πανδημία σε slow motion και εκτιμάται ότι σε πρώτη φάση οι θέσεις εργασίας που θα χαθούν είναι περισσότερες από αυτές που θα δημιουργηθούν
- Η Δ΄ Βιομηχανική επανάσταση με θεμελιώδεις αλλαγές στην αγορά εργασίας, με νέα μοντέλα και αλλαγή της σχέσης κεφαλαίου εργασίας.
- Δημογραφική αλλαγή όπου η μείωση των νέων εργαζομένων απειλεί τα συνταξιοδοτικά συστήματα.
- Αλλαγή στερεοτύπων σε θέματα όπως η δομή της οικογένειας, η σχέση των φύλων, η επικοινωνία των ανθρώπων.
Όλα τα παραπάνω έχουν άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία η οποία όμως εξελίσσεται και αλλάζει σχετικά γρήγορα, και κυρίως στο κοινωνικό κράτος του οποίου οι μεταρρυθμίσεις είναι πολύ δύσκολες και χρονοβόρες.
Γι΄ αυτό και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει γίνει κατανοητό ότι η μεταρρύθμιση όλων των μοντέλων του κοινωνικού κράτους αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο, είναι αναγκαία, και γι΄ αυτό συνέστησε αυτή την ομάδα υψηλού επιπέδου για την μεταρρύθμιση στην οποία έχω την τιμή να προεδρεύω.
Στις επιμέρους συζητήσεις με τα κράτη-μέλη και τους κοινωνικούς εταίρους υπάρχει χωρίς εξαίρεση ένα κυρίαρχο θέμα: Τα έσοδα του κράτους τα οποία χρηματοδοτούν τις κοινωνικές υπηρεσίες όλο και λιγοστεύουν λόγω των παραπάνω ζητημάτων.
Με δεδομένες τις μεγαλύτερες ανάγκες και τους μικρότερους προϋπολογισμούς οι μεταρρυθμίσεις θα πρέπει να γίνουν γρήγορα, να είναι καινοτόμες, να χρησιμοποιηθούν νέα εργαλεία γιατί αλλιώς η κοινωνική δυσαρέσκεια θα διοχετευτεί πολύ μαζικά (πολύ περισσότερο από σήμερα) σε λαϊκίστικα και ακραία κόμματα.
Ο σχεδιασμός αλλά και ο λόγος πρέπει να είναι ειλικρινής και ανατρεπτικός. Δεν μπορούμε να ζούμε με ρετρό συνθήματα, με ρητορική των συνδικάτων της δεκαετίας του ΄80 και του ΄90, δεν μπορεί να συνεχίσουμε να ανεχόμαστε γραφειοκρατικά και απαρχαιωμένα συστήματα που παρέχουν δημόσια αγαθά όπως η δικαιοσύνη, η υγεία και κυρίως η εκπαίδευση. Τα κοινωνικά αγαθά ανήκουν στους πολίτες και την ευθύνη την έχουν οι εκλεγμένες κυβερνήσεις οι οποίες ευθύνονται για τον αποτελεσματικό η μη κοινωνικό διάλογο (κοινωνικοί εταίροι).
Ένα από τα βασικά θέματα της σοσιαλδημοκρατίας ήταν η θεσμική οργάνωση των συναινέσεων ανάμεσα στην κυβέρνηση και τους κοινωνικούς εταίρους κάτι που στην χώρα μας δεν έχει να επιδείξει μεγάλη πρόοδο. Αυτή η θεσμική λειτουργεία επικράτησε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και κληρονομήθηκε και από συντηρητικές κυβερνήσεις αποδεικνύοντας την θετική πλευρά της ώσμωσης ιδεολογιών και πολιτικών σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.
Οι μεταρρυθμίσεις που είναι σε εξέλιξη σε αρκετές χώρες και που θα αποτελέσουν και ευρωπαϊκή προτεραιότητα τον επόμενο χρόνο (στον βαθμό των αρμοδιοτήτων της ΕΕ) είναι:
Οριζόντια θέματα όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, η μεταρρύθμιση και οχύρωση των συστημάτων υγείας απέναντι στους νέους κινδύνους, η μεταρρύθμιση των εκπαιδευτικών συστημάτων κυρίως λόγω του ψηφιακού μετασχηματισμού, το θέμα της κατοικίας το οποίο έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις σε πολλές χώρες λόγω της νέας πραγματικότητας στον τουρισμό, αλλά και λόγω της ψηφιακής εργασίας.
Αποτέλεσμα είναι οι τιμές να είναι απρόσιτες όχι μόνο στα χαμηλά οικονομικά στρώματα αλλά και στην μεσαία τάξη.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε την πρωτεύουσα σημασία των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων. Όποια χώρα δεν μεταρρυθμίσει το εκπαιδευτικό της σύστημα μπροστά στην Δ΄ Βιομηχανική Επανάσταση είναι καταδικασμένη να μείνει εκτός των παραγωγικών εξελίξεων.
Η δεύτερη ενότητα είναι η ανάγκη κάθετου σχεδιασμού για κοινωνικές επενδύσεις και υπηρεσίες που αφορούν α) την παιδική ηλικία (στην Ελλάδα ο κίνδυνος για την παιδική φτώχεια ανέρχεται σε 31% των παιδιών στατιστική που προοιωνίζει πολύ δυσάρεστο μέλλον) και την οικογένεια β) τους εργαζόμενους πολίτες και γ) τους ηλικιωμένους και την τρίτη ηλικία.
Σε κάθε μια από αυτές τις ηλικιακές ομάδες τίθεται το ζήτημα των πολιτικών για την αντιμετώπιση των διακρίσεων.
Η τρίτη ενότητα είναι προϋπολογισμός και χρηματοδοτικά εργαλεία.
Πρέπει να εφαρμοστούν νέες μορφές φορολογίας όπως η κοινή ελάχιστη φορολογία επιχειρήσεων, αντιμετώπιση της παραοικονομίας, σωστή φορολόγηση της μεγάλης ακίνητης περιουσίας, φορολόγηση των ψηφιακών πολυεθνικών γιγάντων.
Αυτό όμως που πραγματικά χρειάζεται είναι η πλήρης αναδιάρθρωση των υπηρεσιών του κοινωνικού κράτους, η διαφάνεια, η ψηφιοποίηση και η αξιολόγηση των πολιτικών. Θα πρέπει πχ να εξηγήσουμε γιατί στην Ελλάδα είμαστε τέταρτη στις χώρες του ΟΟΣΑ σε δαπάνες για το κοινωνικό κράτος ως ποσοστό του ΑΕΠ και ταυτόχρονα έχουμε τόσο ψηλά ποσοστά φτώχειας και υπηρεσίες που υπολείπονται. Ένα από τα πλέον βασικά θέματα στην χώρα μας είναι η αδυναμία, λόγω παραοικονομίας , φοροδιαφυγής και μηχανισμών καταγραφής, να προσδιορίσουμε τους πραγματικά αδύναμους
Τέλος αξιολογούνται και εξετάζονται η συνεργασία του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα σε θέματα όπως η κοινωνική κατοικία με πολύ διαφορετικά μοντέλα από χώρα σε χώρα , η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας αλλά και η συνεχής εκπαίδευση των ενηλίκων στις νέες δεξιότητες.
Είμαστε λοιπόν μπροστά σε έναν Μεγάλο Μετασχηματισμό των συνθηκών, των δεδομένων, των γεωπολιτικών ισορροπιών τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίσουμε με ένα μεγάλο μετασχηματισμό των ιδεών, των πολιτικών, των πρακτικών και των συνεργασιών.
Η δημοκρατία, η οικονομία και η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελούν ένα τρίγωνο που εξασφαλίζει ειρήνη και ευημερία. Τίποτα δεν πάει καλά σ΄ αυτή την τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, η οικονομία με τις τεράστιες αλληλεξαρτήσεις και στην Ελλάδα ιδιαίτερα με το τεράστιο έλλειμμα παραγωγής, η δημοκρατία σε πολλές χώρες χάνει έδαφος προς όφελος του παραλογισμού της «μη φιλελεύθερης δημοκρατίας» και το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται ενώ τα κοινωνικά προβλήματα και οι ανισότητες φουντώνουν.
Αυτή λοιπόν την ιστορική περίοδο των τόσο μεγάλων αλλαγών τα παραδοσιακά κόμματα δεν μπόρεσαν να απαντήσουν πειστικά στους πολίτες και έτσι το κενό πληρώθηκε από άκρατο και επικίνδυνο λαϊκισμό αριστερό και δεξιό.
Το στοίχημα λοιπόν ενός κόμματος που θέλει να διατηρήσει τις αρχές της σοσιαλδημοκρατίας αλλά να παρουσιάσει νέες πολιτικές είναι τώρα να μιλήσει καθαρά για την κατάσταση στην παιδεία, στην υγεία , στην
δικαιοσύνη χωρίς φόβους μόνο με πάθος για μια αλλαγή που θα αφορά τους πολλούς κάτι στο οποίο είχαμε προσχωρήσει με την μεταρρύθμιση της παιδείας και αν είχε υλοποιηθεί 10 χρόνια πριν θα είμαστε σήμερα σε μια νέα πραγματικότητα.
Η πρόκληση για ένα νέο αφήγημα είναι να αναγνωρίσουμε και να σχεδιάσουμε πολιτικές για τα νέα δεδομένα. Ενδεικτικά αναφέρω:
Νέα κοινωνικά αγαθά: Υποδομές διαδικτύου και πρόσβαση όλων των πολιτών (το διαδίκτυο είναι πια ένα κοινωνικό αγαθό που η παροχή του θα πρέπει να γίνει σε συνεργασία του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα). Κοινωνικό αγαθό είναι ο καθαρός αέρας, η καθαρή γη, η καθαρή θάλασσα.
Νέα δικαιώματα: Χρειαζόμαστε νέο χάρτη εργασιακών δικαιωμάτων για όλες τις μορφές εργασίας (πλατφόρμες, crowd workers, αυτοαπασχολούμενους, τηλεργαζόμενους, τηλενομάδες).
Υποχρεωτική πρόσβαση στη δια βίου εκπαίδευση και για το κράτος και για τον πολίτη. Η συμμετοχή στη δια βίου εκπαίδευση πρέπει να είναι ένα κοινωνικό δικαίωμα για τον κάθε πολίτη σε όλες τις ηλικίες.
Τα δικαιώματα που απορρέουν από την νέα πραγματικότητα στην οικογένεια και στην σχέση των φύλων.
Οι νέοι ορισμοί στο κοινωνικό κράτος θα δημιουργήσουν νέους θεσμούς, νέα μορφή λειτουργίας και συνεργασίας κράτους και αυτοδιοίκησης, διαφάνειας και εν τέλει δημοκρατίας.
Οι πολιτικές του κοινωνικού κράτους είναι εθνικές πολιτικές. Η νέα όμως πραγματικότητα, η αλληλεξάρτηση των οικονομιών, η ανάγκη κοινών πολιτικών και η πραγματικότητα που ζούμε μετά την πανδημία, την ενεργειακή, οικονομική κρίση και τον πόλεμο, κάνουν απολύτως σαφή την ανάγκη μεταρρυθμίσεων των κοινωνικών κρατών σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Οι χώρες που θα τολμήσουν θα είναι στην πρωτοπορία προς όφελος των λαών τους.