Η συστηματική προσέγγιση της παρουσίας και δραστηριοποίησης της κοινωνίας πολιτών σε σχέση με την διαμόρφωση και έκφραση της κοινής γνώμης αλλά και του κοινωνικού συμφέροντος δείχνει, ότι αρθρώνει λόγο μόνο εκείνο το τμήμα της, που ουσιαστικά λειτουργεί ως προέκταση των κομμάτων. Συγκεκριμένα πρόκειται για τους συνδικαλιστικούς χώρους των εργαζομένων και των εργοδοτών, οι οποίοι πέρα από την ταύτιση τους με τους διάφορους πολιτικούς σχηματισμούς εκφράζουν και το οικονομικό συμφέρον των κοινωνικών ομάδων, τις οποίες εκπροσωπούν.
Οι έστω και υποτυπωδώς ανεπτυγμένες δομές της κοινωνίας πολιτών δεν περιορίζονται όμως μόνο στην έκφραση συνδικαλιστικού χαρακτήρα αιτημάτων και θέσεων. Αναπτύσσουν δραστηριότητα και σε άλλους τομείς, πολύ σημαντικούς ως προς την κοινωνική τους χρησιμότητα τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρύτερο υπερεθνικό επίπεδο ορισμένες από αυτές.
Όμως δεν συμμετέχουν στο δημόσιο διάλογο, ούτε και στη μικροκλίμακα της τοπικής κοινωνίας λειτουργούν ως καταλύτες για την ενημέρωση της στις θεματικές ενότητες, στις οποίες είναι ενεργές και σίγουρα ασχολούνται με πιο συστηματικό τρόπο από τον μεμονωμένο απλό πολίτη με το αντικείμενο τους.
Αβίαστα βγαίνει το συμπέρασμα, ότι η κοινωνία, ενώ έχει την δυνατότητα, δεν την αξιοποιεί για την συλλογική έκφραση του κοινωνικού συμφέροντος ούτε διαλέγεται με το πολιτικό σύστημα για την προώθηση του. Αφήνεται στη λογική της κοινωνίας του θεάματος, η οποία παράγει πολίτες καταναλωτές της πολιτικής διαφήμισης. Ουσιαστικός διάλογος δεν γίνεται σε αυτό το επίπεδο.
Με αυτό τον τρόπο βεβαίως, πέρα από την διευκόλυνση της χειραγώγησης των πολιτών με τον βομβαρδισμό τους με διαφημιστικού χαρακτήρα πολιτικά μηνύματα, εθίζεται και το πολιτικό σύστημα σε ένα τρόπο λειτουργίας, ο οποίος κάθε άλλο παρά δημοκρατικός είναι, ενώ σταδιακά οι πολίτες αποστασιοποιούνται από την πολιτική. Το δημοκρατικό πολίτευμα αποκτά χαρακτηριστικά τυπικής διαδικασίας νομιμοποίησης διαχειριστών κυβερνητικής εξουσίας. Στο εσωτερικό όμως του κοινωνικού γίγνεσθαι διαμορφώνονται συνθήκες με αρνητικό φορτίο για το πολιτικό σύστημα, το οποίο απονομιμοποιείται στη συνείδηση των πολιτών και ταυτίζεται με τα προβλήματα, που αντιμετωπίζει ο τόπος.
Μακροπρόθεσμα αυτό είναι επικίνδυνο όχι μόνο για την προοπτική του πολιτικού συστήματος αλλά και για την βιωσιμότητα του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης, χωρίς να διαμορφώνονται συνθήκες ομαλής μετάβασης στην επόμενη φάση. Και αυτό είναι πολύ επικίνδυνο. Υπάρχουν πολλοί λόγοι, που επιβάλλουν την έναρξη διαλόγου μεταξύ των δομών της κοινωνίας πολιτών και του πολιτικού συστήματος, το οποίο θα πρέπει να απομακρυνθεί άμεσα και ολοκληρωτικά από τη λογική του ελέγχου τους. Ο κομματισμός δεν το ωφελεί πλέον. Απεναντίας απομακρύνει τους πολίτες από αυτό.
Πολύ πιο αποδοτική πολιτικά είναι η τακτική της πολυδιάστατης και σε βάθος ενημέρωσης των πολιτών για τις διάφορες πολιτικές προτάσεις και ο διάλογος, διότι με αυτό τον τρόπο γίνονται συμμέτοχοι των πολιτικών διεργασιών και αναλαμβάνουν το μερίδιο ευθύνης, που τους αναλογεί. Ταυτοχρόνως παρέχονται κίνητρα για την ανάπτυξη του κινήματος της κοινωνίας πολιτών με την δημιουργία συλλογικών υποκειμένων (Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων), τα οποία στο πλαίσιο της θεματικής τους αναφοράς (περιβάλλον, πολιτισμός, υγεία, εργασία κ.λ.π.) θα διαμορφώνουν και θα εκφράζουν τεκμηριωμένες απόψεις, οι οποίες θα μπορούν να γίνονται αντικείμενο συζήτησης στο επίπεδο της κοινωνικής βάσης.
Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνονται οι προϋποθέσειςγια την συγκεκριμενοποίηση θέσεων και προτάσεων ανά θεματική ενότητα, οι οποίες εκφράζουν το κοινωνικό συμφέρον. Το πολιτικό σύστημα θα ωφεληθεί τα μέγιστα, διότι θα έχει την ευκαιρία να επεξεργασθεί ρεαλιστικές προγραμματικές θέσεις και προτάσεις, οι οποίες, στο μέτρο που βρουν πλειοψηφική ανταπόκριση στην κοινωνία, θα στηριχθούν σε συνειδητούς πολίτες, γνώστες της κατάστασης, κατά την διάρκεια της υλοποίησης τους. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό σε δύσκολες περιόδους, όπως αυτή που διανύει τώρα η χώρα, αλλά και σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και προβλημάτων, τα οποία υπερβαίνουν τα όρια του εθνικού κράτους και η λύση τους προϋποθέτει υπερεθνικές συνεργασίες όχι μόνο των κρατικών οντοτήτων αλλά και των κοινωνιών.
Οι δομές της κοινωνίας πολιτών μπορούν να συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση. Σημαντικό εργαλείο σε αυτή την προσπάθεια θα είναι η δημιουργία θεματικών δικτύων τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό και ιδιαιτέρως ευρωπαϊκό επίπεδο. Θα συμβάλλουν στην προσέγγιση των κοινωνιών και στην οικοδόμηση σχέσεων αλληλεγγύης, οι οποίες είναι απαραίτητες, όταν μια σύγχρονη κοινωνία αντιμετωπίζει προβλήματα, όπως είναι οι προσφυγικές ροές προς την Ελλάδα και μέσω αυτής προς άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το ίδιο ισχύει και για υπερεθνικά μορφώματα, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία πρέπει να καλλιεργηθεί ευρωπαϊκή συνείδηση στους πολίτες.
Αρκεί να λάβουμε υπόψη, πόσο θα ήταν εφικτή η καταπολέμηση του φαινομένου της ευδοκίμησης αρνητικών στερεότυπων μεταξύ των κοινωνιών της Ευρώπης και όχι μόνο, τα οποία εμποδίζουν την αναγκαία διαπολιτισμική προσέγγιση είτε στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είτε σε σχέση με την οικοδόμηση σταθερών και θετικών διακρατικών σχέσεων για την προώθηση της ειρήνης.
Στο μέτρο που η κοινωνία μέσω των δομών της κοινωνίας πολιτών αναλαμβάνει τις ευθύνες της, τότε διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη διαρκούς κοινωνικού ελέγχου σε σχέση με τις λαμβανόμενες πολιτικές αποφάσεις, οι οποίες δεσμεύουν το μέλλον των πολιτών. Με αυτό τον τρόπο η δημοκρατία γίνεται πιο λειτουργική και η συμμετοχή των πολιτών πραγματώνεται σε πραγματικό χρόνο, ενώ ταυτοχρόνως έχει ουσιαστικό χαρακτήρα. Μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις και να μην υφίσταται τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις αποφάσεων, με τις οποίες διαφωνεί.
Βεβαίως μια τόσο ουσιαστική λειτουργία της κοινωνίας με τις δομές, που διαθέτει, προϋποθέτει, ότι οι πολίτες ενημερώνονται σε βάθος και λειτουργούν πολιτικά με εργαλείο τον ορθολογισμό, συμπορευόμενοι με την δυναμική της εξέλιξης και όχι ακολουθούντες.
Επίσης δεν αφήνει περιθώρια για την ευδοκίμηση του λαϊκισμού και της χειραγώγησης, όπως γίνεται τώρα. Ούτε θα έχουμε φαινόμενα υψηλού ποσοστού αποχής από τις εκλογικές διαδικασίες.
Η άσκηση κριτικής στα προγράμματα των κομμάτων εμπροσθοβαρώς, όταν διαμορφώνονται και τίθενται σε δημόσια διαβούλευση θεσμικά κατοχυρωμένη και όχι λίγο πριν από τις εκλογές και μάλιστα με λογική διαφήμισης και καλλιέργειας φαντασιώσεων στους πολίτες με στόχο το εκλογικό όφελος, ουσιαστικά παρέχει μεγάλη βοήθεια και στα κόμματα. Τα αναγκάζει να κινούνται με ρεαλισμό και να αναλαμβάνουν τις ευθύνες αυτών, τα οποία ευαγγελίζονται.
Βέβαια πολύ σημαντική παράμετρος για την ύπαρξη δημόσιου διάλογου με την συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών είναι η ενεργοποίηση της διανόησης στο πλευρό των συλλογικών υποκειμένων των πολιτών και η αξιοποίηση του ορθολογισμού ως εργαλείου για την κατανόηση της πραγματικότητας σε εθνικό, ευρωπαϊκό και πλανητικό επίπεδο.
Η διανόηση πρέπει να αναλάβει τις πολιτικές ευθύνες, που της αναλογούν και να λειτουργήσει ως μηχανισμός για την απλοποίηση της πολυπλοκότητας, η οποία χαρακτηρίζει την πραγματικότητα, ώστε να μπορεί ο απλός πολίτης να την επεξεργαστεί νοητικά και να την κατανοήσει.. Μόνο έτσι θα είναι σε θέση να συμμετέχει στο διάλογο στο πλαίσιο της δημόσιας διαβούλευσης και να επηρεάσει θετικά την ροή της εξέλιξης.
Προς την ίδια κατεύθυνση μπορούν να βοηθήσουν και οι θεματικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (πολιτιστικές, περιβαλλοντικές, με κοινωνικό προσανατολισμό κ.λ.π.) και ιδιαιτέρως όταν συγκροτούν δίκτυα εθνικά, ευρωπαϊκά, πλανητικής εμβέλειας, διότι έχουν τη δυνατότητα να συμβάλλουν στην απλοποίηση της πολύπλοκης πραγματικότητας, επειδή ειδικεύονται σε συγκεκριμένους τομείς και είναι σε θέση, με την βοήθεια της διανόησης, να εκφράσουν τεκμηριωμένες θέσεις και προτάσεις στο δημόσιο διάλογο και στην διαβούλευση για τις προτάσεις των κομμάτων, ανεξαρτήτως εάν διαχειρίζονται κυβερνητική εξουσία ή είναι στην αντιπολίτευση. Με αυτό τον τρόπο συγκεκριμενοποιείται το κοινωνικό συμφέρον.
Για να πραγματοποιηθούν όμως αυτά και να καταστεί λειτουργική η σχέση της κοινωνίας πολιτών και του πολιτικού συστήματος είναι ανάγκη να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Πρώτη και καλύτερη η απαλλαγή της κοινωνίας πολιτών από τον κομματισμό. Οι δομές της δεν επιτρέπεται να λειτουργούν ως προεκτάσεις των κομμάτων.
Παράλληλα πρέπει το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης και ιδιαιτέρως στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας να προωθεί την δημιουργία και στελέχωση θεματικών Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και δικτύων, καθώς και την καλλιέργεια κουλτούρας διαλόγου και την επιδίωξη συναινετικού κλίματος.
Τέλος η διαχείριση του χρόνου πρέπει να αποκτήσει μεγαλύτερη ταχύτητα. Και αυτό αφορά τόσο στη θεσμική εκπροσώπηση (πολιτικό σύστημα, δημόσια διοίκηση,τοπική αυτοδιοίκηση κ.λ.π.) όσο και στις δομές της κοινωνίας πολιτών. Αποτελεί προϋπόθεση για την αναγκαία συμπόρευση με τον υπόλοιπο ανεπτυγμένο κόσμο και την ευημερία των πολιτών.
Στο μέτρο που η σχέση κοινωνίας πολιτών και πολιτικού συστήματος αποκτήσει λειτουργικά χαρακτηριστικά η πορεία του τόπου θα έχει καλύτερες προοπτικές και οι πολίτες θα απαλλαγούν από πολλές αρνητικές παθογένειες, οι οποίες διαπερνούν την καθημερινότητα της ζωής τους (από την γραφειοκρατία και την φοροδιαφυγή μέχρι το φακελάκι).
Ο καθένας θα αναλάβει τις ευθύνες του. Πολύ περισσότερο βεβαίως το πολιτικό σύστημα, το οποίο θα αναγκασθεί να ακολουθήσει και να προβεί στις αναγκαίες εσωτερικές αλλαγές.