– Μια καθυστερημένη, αλλά απαραίτητη ευκαιρία για την ουσιαστική αποκέντρωση και τοπική ανάπτυξη της κοινωνίας
Από τις τοπικές πρωτοβουλίες στις ευρωπαϊκές απαιτήσεις, η Ελλάδα προσπαθεί να ενταχθεί στον χώρο της κοινωνικής οικονομίας του Τρίτου Τομέα με δυσκολίες και αντίθετες πιέσεις.
Σύρος, 2025 – Στο νησί της Σύρου, μια ομάδα γυναικών δημιούργησε τον αγροτουριστικό συνεταιρισμό «Καστρί», με στόχο την προώθηση των τοπικών προϊόντων και τη δημιουργία μιας βιώσιμης επιχείρησης βασισμένης στην υγιεινή διατροφή και τις Κυκλαδίτικες παραδόσεις. Η πρωτοβουλία χρηματοδοτήθηκε από ευρωπαϊκά κονδύλια, που στοχεύουν στην ενδυνάμωση της γυναικείας επιχειρηματικότητας και στην καταπολέμηση των ανισοτήτων. Αυτή η ιστορία θα μπορούσε να είναι ένα ελπιδοφόρο παράδειγμα της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο.) στην Ελλάδα – αν δεν εμπόδιζαν η γραφειοκρατία, η αθηνοκεντρική λογική και οι ημίμετρες πολιτικές.
Ιστορικό υπόβαθρο: Από τους πρώτους συνεταιρισμούς στη σύγχρονη νομοθεσία
Η Ελλάδα έχει μια ιστορική σχέση με τους συνεταιρισμούς, από την «Κοινή Συντροφιά των Αμπελακίων» (1780) έως το «Μετοχικό Γεωργικό Ταμείο Αλληλοβοήθειας» (1900). Η «Κοινή Συντροφία των Αμπελακίων» (1780) ήταν μια κοινοτική και υπερκοινοτική οργάνωση που λειτούργησε στα Αμπελάκια της Θεσσαλίας για περίπου 30 χρόνια, από το 1780 έως το 1812. Η Συντροφία αυτή βασιζόταν σε συνεργατικούς κανόνες, με καθολική συμμετοχή των κατοίκων στις παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες.
Αμπελάκια. Ένα χωριό που κατάφερε με ευρηματικότητα και σκληρή δουλειά να δημιουργήσει ένα απίστευτο για την εποχή εμπόριο, να ιδρύσει τον πρώτο αγροτικό συνεταιρισμό στον κόσμο και να συνδέσει τις κοινωνικές τάξεις με μοναδικό πνεύμα αλληλεγγύης και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ωστόσο, η σύγχρονη νομοθετική προσέγγιση είναι κατακερματισμένη: από το Ν.1667/1986 για τους Αστικούς Συνεταιρισμούς έως τον πρόσφατο Ν.5019/2023 για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία. Παρά τις θετικές εξελίξεις, η εφαρμογή είναι συχνά διστακτική. Όπως σημειώνεται σε σχετική μελέτη, «οι συνεταιρισμοί έχουν χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο κυβερνητικής πολιτικής χωρίς συνεπή στρατηγική».
Ευρωπαϊκό πλαίσιο vs. ελληνική πραγματικότητα
Η ΕΕ έχει προωθήσει την Κοινωνική Οικονομία μέσω προγραμμάτων όπως το Σχέδιο Δράσης 2021-2027, με στόχους όπως:
Επικαιροποίηση του νομικού πλαισίου
Χρηματοδοτικές ενισχύσεις
Ενίσχυση δικτύωσης
Ωστόσο, η Ελλάδα υστερεί:
Μέχρι το 2011, καμία «Ευρωπαϊκή Συνεταιριστική Εταιρεία» δεν είχε ιδρυθεί στην χώρα.
Οι φορείς Κ.ΑΛ.Ο. αντιμετωπίζουν έλλειψη χρηματοδότησης, αναγνώρισης και υποδομών.
Το Υπουργείο Εργασίας, αν και φιλοδοξεί για «χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη», συχνά δεν συντονίζεται με άλλες υπηρεσίες, καταπιέζει τις τοπικές δημιουργικές πρωτοβουλίες σε εξουθενωτικές διαδικασίες γραφειοκρατίας…
Γραφειοκρατία και αθηνοκεντρικό μοντέλο: Το μεγάλο εμπόδιο
Όπως επισημαίνεται από παντού, «η Ελλάδα υιοθετεί τις ευρωπαϊκές οδηγίες με καθυστέρηση, ευσπεσμένα και συχνά λανθασμένα». Οι αιτίες:
Εχθρική γραφειοκρατία: Το κράτος φοβάται νέους ανταγωνιστές μεταξύ του ιδιωτικού τομέα και του κρατικού μονοπωλίου.
Έλλειψη τοπικής αυτονομίας: Τα νησιά, οι ορεινές περιοχές και οι περιφέρειες αδυνατούν να αναπτύξουν δικές τους λύσεις χωρίς την κεντρική έγκριση, κυριαρχεί παντού ακόμα η σφραγιδοκρατία, η αναβλητικότητα, η παθητικότητα, ο πατροπαράδοτος “ωχαδερφισμός”.
Μη βιώσιμα μοντέλα: Πολλές κοινωνικές επιχειρήσεις κλείνουν λόγω έλλειψης οικονομικού σχεδιασμού, ακόμα χειρότερα, λόγω έλλειψης τυπικών εγκρίσεων και χρηματοδοτήσεων σε έργα κοινής ωφέλειας, παρά την ουσιαστική εθελοντική προσφορά τους στις μικρές τοπικές κοινότητες.
Οι προκλήσεις και οι ευκαιρίες
Παρά τα εμπόδια, η Κ.ΑΛ.Ο. μπορεί να γίνει κινητήρια δύναμη για:
Απασχόληση ανέργων και ευάλωτων, περιθωριακών και απομονωμένων γεωγραφικά ομάδων.
Τοπική ανάπτυξη μέσω συνεταιρισμών τροφίμων, τουρισμού, ανανεώσιμης ενέργειας και κοινωνικής φροντίδας.
Περιβαλλοντική βιωσιμότητα, με έμφαση στην κυκλική οικονομία, πολιτική προστασία και βιοποικιλότητα.
Ωστόσο, απαιτείται άμεσα:
Απλούστευση νομοθεσίας και καλύτερη χρηματοδότηση.
Εκπαίδευση και συντονισμό σε επιχειρηματικό σχεδιασμό.
Αποκέντρωση και στήριξη για να ανθίσουν μικρές πρωτοβουλίες όπως το «Καστρί» στη Σύρο.
Από τον ατομικισμό στη συνεργασία
Σε μια εποχή οικονομικών κρίσεων και κλιματικής αλλαγής, η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά ανάγκη. Η Ελλάδα έχει τα εργαλεία, αλλά χρειάζεται πολιτική βούληση για να ξεπεράσει τη γραφειοκρατική νωθρότητα, να αξιοποιήσει τις δυνατότητες του Τρίτου Τομέα και κυρίως να δώσει ώθηση στο ανθρώπινο κεφάλαιο να επενδυθεί δημιουργικά με κοινωνικό έργο, χωρίς να συνθλίβεται μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης των επικαλυπτόμενων υπουργικών αρμοδιοτήτων.
«Η μετάβαση από τον ατομικισμό στη συνεργασία είναι απαραίτητη – όχι μόνο για την οικονομία, αλλά για την κοινωνία ως σύνολο».
Πηγές:
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2021), Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία
Νόμος 5019/2023, Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία
Συνεντεύξεις με συνεταιριστικά σωματεία