«Δεν μου αρέσει η ιδέα του να «καταλαβαίνω» μια ταινία. Δεν πιστεύω ότι η ορθολογική κατανόηση είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο στην πρόσληψη οποιουδήποτε έργου τέχνης. Είτε μια ταινία έχει κάτι να σου πει είτε δεν έχει. Αν σε συγκινεί, δεν χρειάζεσαι εξηγήσεις. Αν όχι, καμία εξήγηση δεν μπορεί να σε συγκινήσει», έλεγε. «Δεν καταλαβαίνω, μπορώ μόνο να καταγράψω», υποστήριζε άλλωστε η φίλη του ταχυδακτυλουργού στο «8 ½». Αυτά όμως που κατέγραφε ήταν ακριβώς εκείνα που δημιουργούν την ανθρώπινη υπόσταση: Αναμνήσεις, όνειρα, ελπίδες και απογοητεύσεις, ο έρωτας και η αποδοχή ή η απόρριψη, τα παράδοξα μέσα στην καθημερινότητα. Και κάπου εκεί μέσα βρισκόταν και ο ίδιος. «Όλη η τέχνη είναι αυτοβιογραφική», υποστήριζε άλλωστε.

Μια «αυτοβιογραφική τέχνη» όμως που «βιογραφούσε» ταυτοχρόνως ανθρώπους και τόπους, είτε αυτοί ήταν πόρνες ή κυρίες της αριστοκρατίες, κλόουν ή δημοσιογράφοι, πιτσιρίκια που κυνηγάνε νιφάδες χιονιού ή διανοούμενοι σε υπαρξιακή κρίση, που κινούνταν στην ιταλική επαρχία ή στην ίδια τη Ρώμη. Ή όπως σημείωνε ο πρόωρα χαμένος φίλος Μισέλ Δημόπουλος: «Τα «χωρικά ύδατα» του αρχίζουν από την Ρώμη και καταλήγουν στο Ρίμινι, την γενέθλια πόλη του στην Αδριατική …Η Ρώμη είναι μια πόλη μελαγχολική, σαν την πόρνη στις «Νύχτες της Καμπίρια», κουρασμένη και παρακατιανή στη «Γλυκιά Ζωή», με την μελαγχολία της ματαιότητας στην « Ιντερβίστα» και τον κυνισμό της νέας εποχής απέναντι στους παρωχημένους ανθρώπους στο «Τζιντζερ και Φρεντ». Είναι επίσης μια πόλη παράξενη, υπόγεια, που έχει την Άννα Μανιάνι, τρυφερή της μάγισσα στο «Ρόμα». Όσο για την επαρχία, την μεταπολεμική φτωχομάνα, βλέπει τα απόκληρα παιδιά της να ντύνονται στα χρώματα του «μαγικού ρεαλισμού» στο «Λα Στράντα». Άλλοτε πάλι η επαρχία αφήνει μια πικρή γεύση, τη γεύση της ακινησίας στους «Βιτελόνι» ενώ στο «Αμαρκόρντ» εκεί δεσπόζει η θλίψη του χαμένου χρόνου, η νοσταλγία της χαμένης νιότης.

Η γελοιογραφία, το γκροτέσκο, ο κλαυσίγελος, η νοσταλγία, η καρικατούρα είναι στα χέρια του Φελίνι κατεξοχήν δημιουργικά υλικά. Οι ανθρώπινοι τύποι του φαντάζουν άλλοτε γελοιογραφικοί, γκροτέσκοι, άλλοτε ηττημένοι και χαμένοι. Πάντα όμως, στο καρναβάλι της ζωής, είναι αλησμόνητοι, πρόσωπα σπάνιας εσωτερικής ομορφιάς, τυλιγμένα με το βλέμμα του μέγα οραματιστή: ο Τζαμπανό, η Τζελσομίνα, η Σαρακίνα, ο Γκουίντο, η Καμπίρια, η Ιουλιέτα …»

Για τον Μάρτιν Σκορσέζε ήταν ο «Μαέστρος», κάποιος που ήταν περισσότερο από σκηνοθέτης, κάποιος που ενσάρκωνε το σινεμά ως απόλυτη τέχνη. Για εμάς ήταν ένας από αυτούς που μας έκαναν να αγαπήσουμε και να συνεχίσουμε να αγαπάμε τον κινηματογράφο.

Ο Φεντερίκο Φελίνι πέθανε σαν σήμερα, στις 31 Οκτωβρίου 1993