Η εικόνα που υπάρχει σήμερα στον δυτικό κόσμο, όπου η δημοκρατία άνθισε τον τελευταίο αιώνα, είναι ανησυχητική.
Η ανάδειξη του Τραμπ στις ΗΠΑ, αλλά και η άνοδος της ακροδεξιάς σε πολλές χώρες της Ευρώπης δείχνουν την συνεχή υποχώρηση των δημοκρατικών δεσμών, αλλά κυρίως την απογοήτευση που νιώθουν οι πολίτες από τον τρόπο λειτουργούν οι δημοκρατίες. Τα στοιχεία των ερευνών δείχνουν πως «θαμπώνει» η γοητεία της Δημοκρατίας, ενώ αντιθέτως «γοητεύουν» οι αυταρχικοί ηγέτες
Σύμφωνα με πολλές έρευνες που πραγματοποιούνται:
Στην Ελλάδα υπάρχει έντονη έλλειψη εμπιστοσύνης όχι μόνο προς τα πολιτικά κόμματα αλλά και προς θεσμούς όπως η Δικαιοσύνη, τα ΜΜΕ, η κυβέρνηση.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η δυσαρέσκεια προς το «πώς λειτουργεί» η δημοκρατία είναι η πλειοψηφική αντίδραση σε πολλές χώρες.
Σε έρευνα της εταιρείας TRUEDEM για εμπιστοσύνη και δημοκρατικές στάσεις σε 24 κράτη-μέλη της ΕΕ, καταγράφεται ότι σε χώρες της Νότιας Ευρώπης (όπως η Ελλάδα και η Ρουμανία) λιγότερο από 1 στους 3 πολίτες εκφράζει εμπιστοσύνη στους περισσότερους πολιτικούς θεσμούς της χώρας του.
Οι υψηλές τιμές «μη εμπιστοσύνης» και «δυσαρέσκειας» υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται μόνο για αποτυχίες συγκεκριμένων πολιτικών, αλλά για συστημική κρίση θεσμών και συμμετοχής.
Οι πολιτικοί επιστήμονες Steven Levitsky και Daniel Ziblatt στο βιβλίο τους «Πως πεθαίνουν οι Δημοκρατίες» — ένα έργο που έχει γίνει σημείο αναφοράς στη σύγχρονη πολιτική σκέψη, σημειώνουν πως οι δημοκρατίες δεν πεθαίνουν πάντα με τανκς στους δρόμους. Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, σβήνουν αργά, σχεδόν αθόρυβα, μέσα από μικρές υποχωρήσεις, θεσμικές παραμορφώσεις και μια σταδιακή απώλεια πίστης από τους ίδιους τους πολίτες τους.
Αντί για πραξικοπήματα, βλέπουμε μια «σιωπηλή διολίσθηση» σε αυταρχισμό: εκλεγμένοι ηγέτες που χρησιμοποιούν δημοκρατικά μέσα για να περιορίσουν τη δημοκρατία.
Αρχικά, όλα μοιάζουν φυσιολογικά. Οι εκλογές συνεχίζονται, τα κοινοβούλια λειτουργούν, τα συντάγματα δεν αλλάζουν ριζικά. Όμως, βήμα-βήμα, κάτι ουσιώδες χάνεται: η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης, η ελευθερία του Τύπου, η πολιτική ανεκτικότητα.
Στο βιβλίο «Απολυταρχία Α.Ε.» η Anne Applebaum περιγράφει πώς η απολυταρχία του 21ου αιώνα έχει πάψει να είναι μια τοπική ή ιδεολογική ανωμαλία. Σήμερα, λέει, ο αυταρχισμός λειτουργεί ως ένα παγκοσμιοποιημένο επιχειρηματικό δίκτυο εξουσίας, στο οποίο συμμετέχουν κυβερνήσεις, ολιγάρχες, εταιρείες και μέσα ενημέρωσης που συνεργάζονται με μοναδικό σκοπό τη διατήρηση της ισχύος και του πλούτου τους.
Η Applebaum προσθέτει πως από τη Μόσχα και το Πεκίνο έως τη Βουδαπέστη και την Άγκυρα, οι νέοι αυταρχικοί ηγέτες ανταλλάσσουν τεχνογνωσία καταστολής και στρατηγικές παραπληροφόρησης, οικοδομώντας ένα διεθνές οικοσύστημα ανελευθερίας. Στους αυταρχικούς αυτους ηγέτες προστίθεται και ο Τράμπ, μετά την επανεκλογή του στην Προεδρία των ΗΠΑ.
Είναι χαρακτηριστικά, επίσης, τα παραδείγματα της τάσης των δημοκρατικών ηγετών της Ευρώπης να υποχωρούν από τις αξίες που διέπουν τις δυτικές δημοκρατίες, προκειμένου να προωθήσουν κάποια πρόσκαιρα οικονομικά συμφέροντα. Πρόσφατα παραδείγματα οι επισκέψεις του πρωθυπουργού της Βρετανίας, ηγέτη των Εργατικών Κιρ Στάρμερ και του καγκελαρίου της Γερμανίας Φρίντριχ Μερτς στην Άγκυρα, όπου «ξέχασαν» να αναφερθούν στην καταπάτηση των δημοκρατικών θεσμών και στη φυλάκιση των πολιτικών του αντιπάλων από τον Ερντογάν, έναν κατεξοχήν εκπρόσωπο των αυταρχικών ηγετών.
Τόσο, οι Levitsky και Ziblatt, όσο και η Applebaum
τονίζουν πως αν οι δημοκρατίες θέλουν να επιβιώσουν, οφείλουν να ξαναβρούν την ηθική τους πυξίδα, να επενδύσουν στην αλήθεια και να αποκαταστήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς.
Η δημοκρατία δεν είναι ένα δεδομένο σύστημα· είναι μια ζωντανή συμφωνία εμπιστοσύνης ανάμεσα σε πολίτες και θεσμούς.
Πεθαίνει όταν οι άνθρωποι παραιτούνται από την ευθύνη τους να τη φροντίζουν.
Επιβιώνει όταν υπάρχει σεβασμός, μέτρο, λογοδοσία και συμμετοχή.
Το κεντρικό συμπέρασμα σε μια εκδήλωση που οργάνωσε πρόσφατα το Δίκτυο για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη με θέμα την ακροδεξιά στη Γαλλία, ήταν: «Σε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη»