Η συζήτηση σχετικά με τα αναπτυξιακά μοντέλα που χρησιμοποιήθηκαν ή απλά προτάθηκαν, είναι πάντα ενδιαφέρουσα. Το νέο βιβλίο, προϊόν συλλογικής εργασίας με την επιμέλεια του Μ. Ψαλιδόπουλου και με τίτλο «αναπτυξιακά μοντέλα στην Ελλάδα», από τις «Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις» έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή. Κρίσιμη με την έννοια ότι όλοι πλέον συμφωνούν ότι χρειάζεται ένα νέο «μοντέλο», αν και το παλιό που μας έφτασε μέχρις εδώ, δεν αξίζει καν έναν τέτοιο χαρακτηρισμό, μάλλον για «πλίνθους και κέραμους» πρέπει να μιλούμε.
Δεν θα επιχειρήσω επιστημολογικές αναλύσεις και παρότι τα ερεθίσματα είναι πολλά, θα σταθώ σε ένα μόνο κεφάλαιο, αυτό του Αδ. Συρμαλόγλου, που παρουσιάζει το θέμα «Ο Παναγιώτης Χαλικιόπουλος και η ελληνική γεωργία». Βρισκόμαστε βέβαια στον 19ο αιώνα, η Ελλάδα ήταν μια αγροτική κυρίως χώρα, παρότι τα μηνύματα των αλλαγών έρχονταν καθαρά. Ο Παναγιώτης Χαλικιόπουλος (ΠΧ), πολιτικός και διανοητής της εποχής εκείνης με το συγγραφικό του έργο και τις προτάσεις του πρωτοστατεί στην προώθηση της γεωργίας ως οικονομικής και πολιτικής προτεραιότητας: «περί ουδενός δ΄άλλου πράγματος ενδιαφέρομαι τόσον, όσον περί της γεωργίας της πατρίδος μου» αναφέρει στο κύριο έργο του με τίτλο «Περί βελτιώσεως και εμψυχώσεως της εν Ελλάδει γεωργίας», Αθήνα 1880. Πεπεισμένος για τις «συνέργειες» της γεωργίας με τη βιομηχανία και το εμπόριο, ο ΠΧ αρθρογραφεί, συγγράφει, πολιτεύεται με το βασικό αυτό σχέδιο.
Εντύπωση προκαλεί στον αναγνώστη που δεν γνωρίζει σε βάθος το έργο του ΠΧ, όπως ο υπογράφων, η φρασεολογία, το συνολικό πλαίσιο, οι στόχοι, οι προτάσεις και η φιλοσοφία του έργου. Επεξηγεί τον καθοριστικό ρόλο της γεωργίας στην οικονομία και, αφαιρουμένων κάποιων επιχειρημάτων που σχετίζονται με την εποχή του και τις εμπεδωμένες αντιλήψεις της, προτείνει μέτρα διοίκησης, εκπαίδευσης των αγροτών, δημόσιας πολιτικής, διανομής της γης, κτηματολογίου… και δίκαιης φορολογίας των αγροτών. Ορισμένες φράσεις του είναι διαχρονικές, νομίζεις ότι δεν πέρασαν από τότε 13 και πλέον δεκαετίες, για να επιβεβαιωθεί ότι οι διορατικοί άνθρωποι κατορθώνουν να εντοπίζουν τα πραγματικά προβλήματα και να ανοίγουν δρόμους. Και οι επόμενες γενεές και κυβερνήσεις θα κριθούν από το αν και και κατά πόσον αξιοποίησαν εκείνες τις συμβουλές. Η μελέτη αποσκοπεί εξάλλου να παρουσιάσει προτάσεις «που υποστήριζαν διαφορετικά αναπτυξιακά μοντέλα από αυτά που τελικά εφαρμόστηκαν και οδήγησαν στην κρίση του 1893».
Λόγω της έλλειψης οδικών αρτηριών ο ΠΧ πρότεινε την αξιοποίηση της ναυτιλίας για τη διακίνηση των αγροτικών προϊόντων. Μέσα στο πλαίσιο της εποχής, με ελλειμματικό από τότε το εμπορικό ισοζύγιο, με το πρόβλημα του χρέους οξύ, ναι αυτό μας ακολουθεί από τότε, διαβάζουμε ότι είχε συμφωνήσει με τον Ε. Κεχαγιά ο οποίος είχε προτείνει «τη σύσταση ειδικής επιτροπής (και ταμείου) για το δημόσιο χρέος». Μάλιστα….Αναφέρεται ακόμα στη μελέτη αυτή ότι το 1846 η Ελλάδα είχε αποκλεισθεί από τις αγορές «αδυνατώντας να αποπληρώσει τόκους και χρεολύσια προηγούμενων δανείων». Ναι, από τότε είχαν εντοπισθεί τα προβλήματα και οι παθογένειες στην οικονομία και στην εκπαίδευση με την υπερπληθώρα γιατρών και δικηγόρων και ο ΠΧ τόνιζε «…εδημιουργήσατε καταναλωτάς, αλλά δεν εφροντίσατε να δημιουργήσετε συγχρόνως και παραγωγούς».
Δεν υπήρχε τότε Υπουργείο Γεωργίας και γι αυτό πρότεινε τη δημιουργία του, χωρίς επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού, αρκούσε κατά τον ΠΧ «η συγκρότηση αυτόνομου Υπουργείου με τους 10 υπαλλήλους του Γραφείου της Δημοσίας Οικονομίας(του Υπ. Εσωτερικών) που ασχολούνταν με τη γεωργία»…
Συμπέρασμα: υπήρχαν λοιπόν από τότε εναλλακτικές προτάσεις, συγκροτημένες απόψεις, διαφορετικές προσεγγίσεις, ιδεολογικές συγκρούσεις σχετικά με την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Δεν εισακούστηκαν όμως, η πραγματικότητα λειτουργεί τελικά με τη δική της λογική ή απλά με βάση την ανάγκη της στιγμής.
Μελέτη χρήσιμη, επίκαιρη και διδακτική, κι όχι μόνο για το αγροτικό ζήτημα. Αξίζει να τονισθεί ότι μέσα από την παρουσίαση των άλλων ισχυρών μοντέλων που ιστορικά προτάθηκαν (Δ. Μπάτσης περί «Βαριάς Βιομηχανίας», Κ. Βαρβαρέσος, «Διοικητική αναδιάρθρωση», Ξ. Ζολώτας «νομισματική ισορροπία και ανάπτυξη» και Α. Παπανδρέου «οικονομικός ορθολογισμός, ρήξη και σοσιαλιστικός μετασχηματισμός») αναδεικνύεται ο ευρύτερος προβληματισμός των επιστημόνων και των πολιτικών, η συσχέτιση οικονομίας και κοινωνικών επιστημών και το ζήτημα των πρακτικών επιλογών σε εποχές με πολλούς αστάθμητους παράγοντες.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας (πολιτική εξάρτηση, εισαγωγές, ελλείμματα, δάνεια) σε συνάρτηση με τις πολιτικές περιπέτειες της χώρας μέχρι την σταθεροποίησή της προς το τέλος του 20ού αιώνα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Ανάμεσα στην μαρξιστική (Μπάτσης) και την φιλελεύθερη (Βαρβαρέσος) θεώρηση, τον ισχυρό πολιτικό βολονταρισμό του Α. Παπανδρέου, τον αποτελεσματικό ρεαλισμό του Ζολώτα και το αγρο-κεντρικό μοντέλο του Χαλικιόπουλου, διαφαίνονται ήδη από τον 19ο αιώνα οι θεωρητικές τάσεις και οι εξελίξεις μιας κοινωνίας σε διαρκή μετάβαση. Η Ελλάδα ως σταθμός ανάμεσα στη Δύση καις την Ανατολή, ως σημείο σύγκρουσης διαφορετικών συμφερόντων και δυνάμεων, ως χώρα συμπύκνωσης ποικίλων ιστορικών εμπειριών έφτασε στον 21ο αιώνα με ερωτήματα, τραύματα και κρίσεις που στην ουσία είναι διαχρονικά ζητήματα. Δεν αλλάζεις βέβαια ούτε την γεωγραφία, ούτε την ιστορία…Η ιστορική έρευνα των οικονομικών θεωριών και των μοντέλων είναι όμως πολύ χρήσιμη, ιδιαίτερα τώρα, σε χαλεπούς καιρούς, όπου χρειάζεται και σχέδιο ανασυγκρότησης και νέο μοντέλο και ικανό μείγμα πολιτικής και ικανότητα χειρισμών για ανάκτηση αξιοπιστίας και επανάκτηση κυριότητας και ελέγχου των αποφάσεων.
Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στην επιστημονική ομάδα του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ιδιαίτερα στους νέους αυτούς ερευνητές και στον έχοντα την επιμέλεια της προσπάθειας. ΟΙ έρευνες αυτές, παρά το ότι δεν συνδέονται άμεσα με την σημερινή πραγματικότητα, φωτίζουν τον δρόμο που διανύσαμε και ίσως εμπνεύσουν τους νέους δημιουργούς, πολιτικούς κι επιχειρηματίες, ώστε να βγούμε στο ξέφωτο. Με την έννοια αυτή η θεωρητική αυτή προσπάθεια είναι πολύ χρήσιμη, πολύ διδακτική.