Θα μπορούσε κανείς να περιγράψει την ιστορία του χριστιανισμού ως μια διαδοχή τριών περιόδων. Σήμερα βρισκόμαστε στη χαραυγή του «τέταρτου χριστιανισμού». Σε κάθε περίοδο κυριαρχεί ένα στοιχείο (αντίστοιχα ο διχασμός, ο διωγμός, ο κρατισμός). Αλλά κάθε φορά αυτοί οι χριστιανισμοί συνυπάρχουν -και θα συνεχίσουν να το κάνουν και στο μέλλον. Ας δούμε ποιες είναι αυτές οι περίοδοι και οι αντίστοιχοι χριστιανισμοί τους:

Ο αψύς χριστιανισμός (έως την καταστροφή της Ιερουσαλήμ, το 70). Οι πρώτες, ολιγάριθμες, χριστιανικές κοινότητες κινούνται στον αστερισμό της σύγκρουσης μεταξύ Ιακώβου (της «εκκλησίας της Ιερουσαλήμ») και Παύλου (του εκπροσώπου των «εξ εθνών» χριστιανών). Η σύγκρουση καταγράφεται με ακρίβεια στην Καινή Διαθήκη. Πριν εκτελεσθεί ο Παύλος (67), η διαμάχη έχει κριθεί υπέρ της ιουδαϊκής πτέρυγας της μικρής σέκτας. Ο Παύλος πεθαίνει απομονωμένος και ηττημένος. Αλλά μετά, κάτι συμβαίνει: η άλωση της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους. Η ισοπέδωση του ιουδαϊκού κόσμου θα αφήσει ανοικτό το πεδίο στις μικρές ομάδες των οπαδών του Παύλου που φυτοζωούν εδώ κι εκεί. Ο χριστιανισμός μεταφυτεύεται από την Παλαιστίνη στα αστικά κέντρα της Αυτοκρατορίας. Και για κάποιο λόγο, εκεί αυξάνει, ανθεί και καρποφορεί.

Ο αντιστασιακός χριστιανισμός (έως το Διάταγμα των Μεδιολάνων, 313). Οι χριστιανοί υποσκάπτουν τα θεμέλια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αρνούνται να ενταχθούν στο «συνταγματικό τόξο» της αυτοκρατορικής διευθέτησης και κινούνται σε μια αυτόνομη νομική σφαίρα (όπως περίπου το κάνουν σήμερα οι οπαδοί της «σαρία» στις δυτικές μεγαλουπόλεις). Η καθεστηκυία τάξη αδυνατεί να τους εξημερώσει. Στην προσπάθειά της να καταστείλει το κίνημα, καταφεύγει σε διαδοχικούς διωγμούς. Αλλά ο χριστιανισμός αναπτύσσεται, δυναμώνει και κάποια στιγμή προσαρτά την ίδια την αυτοκρατορική εξουσία! Ο Μέγας Κωνσταντίνος φέρνει τα πάνω-κάτω. Δίνει την πρωτοκαθεδρία στους χριστιανούς -και την ανατολή. Η παλιά Ρώμη πεθαίνει, αλλά η Αυτοκρατορία παίρνει παράταση ζωής… 1.000 ετών!

Ο κρατικός χριστιανισμός (έως τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 1945). Από πνευματικό κίνημα, ο χριστιανισμός αποκτά σταδιακά κρατική υπόσταση, γίνεται «χριστιανοσύνη». Επεκτείνεται στην Ευρώπη και από εκεί στις αποικίες της, σε όλες τις ηπείρους. Η κρατικοποίηση του χριστιανισμού προκαλεί εντάσεις (μεταξύ χριστιανών, μεταξύ εκκλησίας-κοινωνίας). Η εύνοια του ιερατείου γίνεται πολιτική υπόθεση. Αλλά έξω από το βεληνεκές της εκκλησιαστικής επικράτειας θα αναπτυχθούν κοινωνικές δυνάμεις και ιδεολογικές τάσεις που εντέλει αμφισβητούν τη σχέση κρατικής και θρησκευτικής αρμοδιότητας. Η εκκοσμίκευση επικρατεί και απωθεί τον χριστιανισμό στις παρυφές της κρατικής εξουσίας ή και εκτός αυτής.

Τι είδους χριστιανισμός θα είναι ο τέταρτος; Νομίζω είναι σαφές από τις εξελίξεις που βλέπουμε στις παραδοσιακές χριστιανικές εκκλησίες και τις προτεσταντικής προέλευσης ομολογίες, σαν τους Ευαγγελικούς: θα είναι πολύ περισσότερο κοινωνικός, ακτιβιστικός και ενωτικός. Τα παλιά σχίσματα θα χάνουν σταδιακά την σημασία τους (και λόγω του σύγχρονου διωγμού κατά των χριστιανών, που τονώνει τον -κατά Μπεργκόλιο- «οικουμενισμό του αίματος»). Παράλληλα θα έχουμε την ανάπτυξη πολύ περισσότερων μικρών ομάδων που θα λειτουργούν με σχετική αυτονομία και ισχυρό αυτοπροσδιορισμό. Θα είναι επίσης πολύ λιγότερο εκκλησιαστικός, θεσμικός, κρατικός. Οφείλουμε να αναμένουμε ξεσπάσματα μισαλλοδοξίας, μονομανίες και κύματα αναχωρητισμού. Αλλά τον τόνο θα δώσει ένας ήπιος χριστιανισμός, που θα υπερασπίζεται την ειρήνη, τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα, τη μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων, την οικολογία. Που θα υπερασπισθεί επιπλέον την ανθρώπινη φύση, ενάντια στον «μετανθρωπισμό». Όσοι δεν επιθυμούν να συνεχίσουν να δίνουν τις μάχες του παρελθόντος, ας τα έχουν αυτά υπόψη τους.