Στην άγρια νιότη μου θεωρούσα και εγώ ότι μπορώ να έχω άποψη για τα πάντα, μέχρι που ξεκίνησα το πανεπιστήμιο και από τις πρώτες ημέρες έτρωγα την μια σφαλιάρα μετά την άλλη. Αρκούσε μια μικρή ερώτηση των καθηγητών μου για να διαλύσει απότομα την κατ? εμέ υπέροχη αποψάρα μου.
Θυμάμαι που μας έλεγαν τότε ότι οι θετικές επιστήμες είναι σχετικά προφυλαγμένες από τους ξερόλες. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να έχουν άποψη για περίπλοκα τεχνικά θέματα και για αυτό σιωπούν.
Αντιθέτως η σιωπή μετατρέπεται σε εκκωφαντικό θόρυβο στα θέματα που πραγματεύονται οι κοινωνικές επιστήμες. Όλοι είμαστε ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι, ιστορικοί, οικονομολόγοι και πάει λέγοντας. Με την πανδημία επεκτείναμε τα πεδία γνώσης, γίναμε και επιδημιολόγοι και λοιμωξιολόγοι και μπράβο μας. Όλοι έχουμε άποψη και όλοι γνωρίζουμε με σιγουριά χωρίς την παραμικρή αμφιβολία. Εδώ δεν έχει καμία ισχύ το γνωστό ??για όσα δεν μπορούμε να μιλήσουμε καλύτερα να σιωπούμε??.
Αυτό βέβαια ως ένα σημείο είναι κατανοητό. Όλοι προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Το θέμα αρχίζει και γίνεται προβληματικό όταν εφευρίσκουμε επιχειρήματα στην κυριολεξία από το πουθενά για να υποστηρίξουμε την άποψή μας και καταντά εξαιρετικά επικίνδυνο όταν φτάνουμε στο χώρο της συνωμοσιολογίας. Εδώ πρόκειται για μια ξεκάθαρη βούληση των ατόμων να αρνηθούν την πραγματικότητα και να κατασκευάσουν μια άλλη στα μέτρα τους.
Ακόμη όμως και έτσι στο βαθμό που η παράδοξη άποψη δεν έχει καμία επίπτωση στο δημόσιο βίο, δεν πειράζει να υποστηρίξει κάποιος για παράδειγμα ότι η κατάκτηση της σελήνης δεν έγινε ποτέ και ότι σκηνοθετήθηκε από τους Αμερικανούς. Θα γελάσουμε με την βλακεία ή θα λυπηθούμε για τα περίεργα παιχνίδια που παίζει το μυαλό των ανθρώπων. Θα πούμε όμως δεν πειράζει χρειάζεται από όλα για να φτιάξεις ένα κόσμο, ας πιστεύουν ότι θέλουν. Η πραγματικότητα θα δώσει την λύση ούτως ή άλλως. Όποιος π.χ. πίστεψε αυτόν τον απίθανο απατεώνα που υποστήριζε ότι είναι δισεκατομμυριούχος και ότι λόγω της απίστευτης καλοσύνης που διαθέτει προτίθεται να πληρώσει τα χρέη των συμπολιτών του προς την εφορία, έχασε κάποια χρήματα, ας πρόσεχε.
Όταν όμως οι απόψεις και οι πράξεις αμφισβητούν ξεδιάντροπα τους κανόνες της λογικής και της επιστήμης, όταν αμφισβητούν βάναυσα τους κανόνες που θέτει η πολιτεία για την προστασία της δημόσιας υγείας, όταν θέτουν σε κίνδυνο το υπέρτατο δικαίωμα της ζωής τότε τα πράγματα αλλάζουν κλίμακα και πρέπει να αντιμετωπιστούν με την δέουσα προσοχή.
Αυτό συμβαίνει και με την πανδημία. Η αμφισβήτηση της πραγματικότητας (δεν υπάρχει ο ιός, θα μας βάλουν μικροτσίπ, δεν θα φοράμε μάσκα, και πολλά άλλα ευφάνταστα) θα είχε ενδεχομένως, πέραν της γελοίας και μια κωμική χροιά αν δεν έθετε σε κίνδυνο την δημόσια υγεία.
Με δεδομένη την σοβαρότητα του θέματος η δημόσια συζήτηση πρέπει να επικεντρωθεί όχι στα αστεία επιχειρήματα που εφευρίσκουν κάθε φορά οι απανταχού συνωμοσιολόγοι και τα οποία σε αφήνουν άναυδο με την εφευρετικότητά τους (δεν είναι πάντα εύκολο να βρεις επιχειρήματα έναντι του παράδοξου) αλλά στο τι κάνουμε για να προστατεύσουμε την υγεία και την ζωή των ανθρώπων. Στην ευθύνη του κράτους, αλλά και των πολιτών, στο τι πρέπει να πράξουν οι επίσημοι φορείς.
Δεν μπορώ να δώσω απάντηση στο ερώτημα τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν καταφανώς λανθασμένες ιδέες. Γιατί η περί Covid-19 συνωμοσιολογία διασπείρεται με μεγαλύτερη ταχύτητα από τον ίδιο τον ιό. Γιατί οι άνθρωποι παθιάζονται και επιμένουν τόσο σε γελοίες απόψεις αντί να κοιτάξουν πως θα προστατεύσουν τουλάχιστον τους εαυτούς τους και τους οικείους τους. Δεν γνωρίζω ποιοι είναι οι ψυχοκοινωνικοί μηχανισμοί που οδηγούν τους ανθρώπους σε τέτοια μονοπάτια. Πρόκειται για εξαιρετικά πολύπλοκα πράγματα. Ας μας πουν οι ειδικοί.
Αντιθέτως θεωρώ ότι όσον αφορά την αντιμετώπιση του θέματος από την πλευρά του κράτους τα πράγματα είναι σχετικά πιο απλά.
Κατ? αρχάς είναι ξεκάθαρη η ευθύνη της πολιτείας για την προστασία της δημόσιας υγείας. Η λήψη θετικών μέτρων για την προστασία της υγείας των πολιτών, αποτελεί ρητή συνταγματική επιταγή. Το κράτος οφείλει να προστατεύσει την δημόσια υγεία και τους πολίτες και για να το κάνει αυτό πρέπει να λαμβάνει μέτρα. Συνεπώς δεν μπορούν να μπουν σε δημόσια διαβούλευση τα επιχειρήματα των αρνητών της πανδημίας, ή των μέτρων αντιμετώπισης. Επιπλέον δεν απορρέει από πουθενά κάποιο δικαίωμά τους να μεταδώσουν τον ιό στους άλλους. Ας το πούμε ξεκάθαρα όταν ο άλλος δεν νοιάζεται για το αν κολλήσει τον συνάνθρωπό του έχουμε να κάνουμε με μία κατεξοχήν αντικοινωνική συμπεριφορά. Εξάλλου αν νοσήσουν οι ίδιοι αυτό ακριβώς θα επικαλεστούν, την ευθύνη του κράτους και το δικαίωμά τους στην προστασία της υγείας και καλώς. Όμως είναι προφανές ότι η επίκληση του δικαιώματος δεν μπορεί να γίνεται α λα καρτ. Το επιχείρημα που προβάλουν ορισμένοι ότι διακινδυνεύω μόνο την δική μου υγεία και ζωή είναι αστείο. Καταφανώς δεν μπορεί να ισχύει στην περίπτωση μεταδοτικών ασθενειών.
Δεν μπορούν επίσης να μπουν σε δημόσια διαβούλευση το τι είδους μέτρα πρέπει να ληφθούν, ποια είναι πιο αποτελεσματικά. Τα ερωτήματα αυτά μπορούν να το απαντήσουν μόνο οι ειδικοί, αυτοί που μελετούν επί χρόνια τις επιδημίες. Όπως για παράδειγμα δεν θα βάλουμε ποτέ σε δημόσια διαβούλευση τον τρόπο με τον οποίο θα φτιάξουμε μια γέφυρα από τεχνικής άποψης, μια δημόσια υποδομή, έτσι και εδώ. Κανείς από εμάς δεν μπορεί να αποφανθεί επί του ερωτήματος. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε ως πολίτες είναι να ηρεμήσουμε και να αφήσουμε τους ειδικούς και την επιστήμη να κάνουν την δουλειά τους. Το επιχείρημα που προβάλλεται, διαστρέφοντας ουσιαστικά το δικαίωμα περί ελευθερίας του λόγου, ότι μπορώ να λέω ότι θέλω χωρίς το παραμικρό έγκυρο στοιχείο και να απαιτώ ταυτόχρονα ο λόγος μου να έχει την ίδια βαρύτητα έναντι των άλλων είναι αστείο. Ελευθερία του λόγου ναι, ίδια βαρύτητα όχι. Η εγκυρότητα του λόγου εξαρτάται από την ποιότητα των επιχειρημάτων.
Ένα άλλο πράγμα που πρέπει να δούμε επίσης είναι η έννοια του κανόνα. Δεν γίνεται συστηματικά να ερμηνεύουμε και να αμφισβητούμε τους κανόνες της πολιτείας. Οι κανόνες τίθενται για να εφαρμόζονται και όταν δεν εφαρμόζονται πρέπει να υπάρχουν κυρώσεις. Δεν θα διαφωνήσω με την θέση ορισμένων ότι το κράτος δεν θα πρέπει να δείχνει το δάχτυλο στους πολίτες και ότι πρέπει να χρησιμοποιεί την πειθώ. Όμως διερωτώμαι μετά από τόσους μήνες πανδημίας, μετά από τόσες παρεμβάσεις ειδικών, μετά από τόση επίσημη ενημέρωση το πρόβλημα είναι η συμπεριφορά του κράτους; Το πρόβλημα είναι ότι το κράτος δεν έχει καταφέρει να πείσει όσους συμπολίτες μας αρνούνται την ύπαρξη του ιού ή υποτιμούν τον κίνδυνο ή ότι οι ίδιοι δεν θέλουν να πεισθούν; Όπως και να έχει το πράγμα το κράτος οφείλει να προστατεύσει τους πολίτες έναντι των ψευδών ειδήσεων και των συμπεριφορών που θέτουν σε κίνδυνο τους άλλους και έχει ευθύνη αν δεν το πράξει.
Όποιος πραγματικά επιθυμεί να συμμετάσχει στον δημόσιο διάλογο ιδού μια μικρή λίστα ερωτημάτων άξια δημόσιου διαλόγου. Υπάρχει ένα συνολικό σχέδιο αντιμετώπισης της πανδημίας ή μόνο αποσπασματικές ενέργειες; Οι μηχανισμοί του κράτους βρίσκονται όλοι στην απαιτούμενη εγρήγορση και επιχειρησιακή ετοιμότητα; Υπάρχει ο απαιτούμενος συντονισμός όλων των εμπλεκόμενων φορέων του κράτους (η αντιμετώπιση της πανδημίας δεν είναι αποκλειστικά θέμα του τομέα της υγείας); Έχουν ληφθεί επαρκώς υπόψη οι επιπτώσεις της πανδημίας στους άλλους τομείς; Τι κάνουμε στην περίπτωση που το κράτος λαμβάνει τα σωστά μέτρα αλλά οι πολίτες δεν τα εφαρμόζουν αρνούμενοι την ατομική τους ευθύνη;
Ας αφήσουμε τις γελοίες θεωρίες συνωμοσίας και την εμμονή να πιανόμαστε με παράδοξο τρόπο από επιμέρους θέματα όπως π.χ. το θέμα που προέκυψε τελευταία με το ηρωικό κίνημα ??κανένα παιδί με μάσκα στο σχολείο?? και ας δούμε την μεγάλη εικόνα. Ας επικεντρωθούμε στο βασικό, πως προστατεύουμε τις ζωές μας, πως μένουμε ασφαλείς και πως βγαίνουμε το συντομότερο δυνατό από αυτή την κρίση με το λιγότερο δυνατό κόστος για όλους μας. Οι επιπτώσεις στην οικονομία είναι τεράστιες, ο χειμώνας θα είναι δύσκολος για πολλούς.