Ο Συνήγορος του Πολίτη είναι ένας ιδιαίτερος τύπος θεσμού, φαινομενικά αντιφατικός: Πρόκειται για μια συνταγματικά αναγνωρισμένη Ανεξάρτητη Αρχή, που έχει όμως ως αποστολή την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών έναντι του ίδιου του κράτους. Αποτελεί δηλαδή έκφραση της αυτοδέσμευσης ενός κράτους δικαίου. Οφείλει να λειτουργεί ως θεσμική μορφή διεκδίκησης δικαιωμάτων και ελέγχου των αποφάσεων και ενεργοποίησης της λογοδοσίας της διοίκησης, χωρίς όμως να υποκαθιστά κάποια από τις συνταγματικές εξουσίες.
Στις συνθήκες της παρατεινόμενης πολύπλευρης κρίσης που βιώνει η ελληνική κοινωνία, ο ρόλος ενός ανεξάρτητου και εγγυητικού θεσμού δοκιμάζεται εκ των πραγμάτων, καθώς οι προσδοκίες των πολιτών ενδεχομένως υπερβαίνουν τις αρμοδιότητες και τα συνταγματικά του όρια. Ο ίδιος ο Συνήγορος έχει διαπιστώσει ότι «το αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης κυριαρχεί στις αναφορές των πολιτών, αντανακλώντας την κοινωνική κόπωση» (Εκθεση 2012). Η διαπίστωση ισχύει ακόμη περισσότερο για το 2013. Την ίδια στιγμή, η δημόσια διοίκηση αντιμετωπίζει έντονη πίεση για να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά με λιγότερους πόρους και προσωπικό σε ένα ρευστό και ανασφαλές θεσμικό περιβάλλον.
Αυτή η πραγματικότητα έχει ήδη δημιουργήσει δύο αντίρροπες δυνάμεις πίεσης προς τον Συνήγορο. Από τη μία πλευρά, φωνές που αμφισβητούν την ίδια τη χρησιμότητα των ανεξάρτητων αρχών. Είναι οι ίδιοι που θεωρούν τα ζητήματα προστασίας κατά των διακρίσεων και σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου ως «προβλήματα πολυτελείας». Από την άλλη πλευρά, κριτική και προτροπές για την υιοθέτηση ενός «εφ΄ όλης της ύλης» ανέξοδου καταγγελτικού λόγου. Πρόκειται για όσους προσλαμβάνουν την πολιτειακή λειτουργία των εγγυητικών θεσμών με οπτική και λογική ΜΚΟ.
Σ? αυτή τη διελκυστίνδα, ο Συνήγορος καλείται να υπερασπίσει τη θεσμική του αποστολή, αξιοποιώντας κυρίως την πολύτιμη εμπειρία της αδιαμεσολάβητης εξοικείωσης των στελεχών του με τις πρωτόγνωρες δυσκολίες των πολιτών που απευθύνονται στην Αρχή, και ταυτόχρονα με τις πρωτόγνωρα δυσχερείς συνθήκες που λειτουργεί η δημόσια διοίκηση. Απειλή για τη χώρα και την κοινωνία δεν είναι μόνο η κρίση αλλά και η απονομιμοποίηση των θεσμών. Ο Συνήγορος οφείλει να συμβάλει με την προσφορά κανόνων, δομών και λύσεων στη δυσχερή καθημερινότητα, μειώνοντας την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια των πολιτών. Προαπαιτούμενο, περισσότερο παρά ποτέ, είναι η διαφύλαξη της λειτουργικής του ανεξαρτησίας erga omnes.