Στις 9 Νοεμβρίου συμπληρώθηκαν 24 χρόνια από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Ακολούθησαν οι πτώσεις των υπόλοιπων καθεστώτων του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού. Η ειρωνεία της Ιστορίας έγκειται στο γεγονός ότι, σύμφωνα με το νέο γρηγοριανό ημερολόγιο, δύο ημέρες νωρίτερα, στις 7 Νοεμβρίου 1917, ξέσπασε και η Οκτωβριανή Επανάσταση. Ετσι, παραφράζοντας τη γνωστή ρήση του Μαρξ, μπορούμε να πούμε ότι η Ιστορία την πρώτη φορά εμφανίζεται με το ένδυμα της πανουργίας και τη δεύτερη με αυτό της ειρωνείας. Δύο χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1991, κατέρρευσε και η ΕΣΣΔ.
Πολλά έχουν γραφεί σχετικά με την ολοκληρωτική φύση των κομμουνιστικών καθεστώτων. Δεν θα ήθελα εδώ να ασχοληθώ, για μια ακόμη φορά, με αυτό το θέμα. Γιατί σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα μετά την κατάρρευση αυτών των καθεστώτων είναι καιρός να αναστοχαστούμε και τι ακριβώς ήταν αυτά τα καθεστώτα από κοινωνικής και ταξικής, πέραν της πολιτικής, πλευράς. Ποιες συνθήκες οδήγησαν στην περεστρόικα και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού;
Κατ? αρχήν χρειάζεται να γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει κανένα ολοκληρωτικό σύστημα το οποίο να μην έχει καμία στήριξη από τη βάση. Ο κομμουνισμός αλλά και ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός ναζισμός αρχικά είχαν μια διευρυμένη βάση νομιμοποίησης. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι οι ιδεολογικές και κοινωνικές βάσεις τους ήταν ίδιες. Σημαίνει απλά ότι σε αντίθεση με τις κάθε είδους στρατιωτικές δικτατορίες τα ολοκληρωτικά συστήματα του 20ού αιώνα είχαν σχετικά υψηλή κοινωνική διείσδυση. Τίποτε άλλο.
Από εδώ όμως προέκυψε και το πρόβλημα με τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Ενα σύστημα που υποσχέθηκε ότι θα καταργήσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο αύξησε αυτή την εκμετάλλευση. Την αύξησε μάλιστα αφού ταυτοχρόνως οδήγησε το βιοτικό επίπεδο, σε σχέση με αυτό που απολάμβανε ο μέσος δυτικός πολίτης από τις προσφορές του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας, σ? ένα πολύ χαμηλότερο επίπεδο.
Η κρίση του υπαρκτού σοσιαλισμού ξεκίνησε από τη στιγμή που έχασε κάθε νομιμοποιητική βάση, από τη στιγμή που «κομμουνιστές» έμειναν μόνο κάτι ασφαλίτες τύπου Πούτιν ή κάτι αριβίστες τύπου σημερινών οικονομικών ολιγαρχών. Η κατάρρευση των προσδοκιών οδήγησε στην τόσο εύκολη κατάρρευση. Είναι τυχαίο που καθεστώτα 75 και 45 χρόνων κατέρρευσαν χωρίς κανείς να αντισταθεί γι? αυτά; Είναι τυχαίο ότι στη σημερινή Ρωσία κυβερνάει και κυριαρχεί οικονομικά ό,τι χειρότερο υπήρχε τότε σ? αυτές τις χώρες; Η σοβιετική νομενκλατούρα δηλαδή.
Η περεστρόικα ήταν μια προσπάθεια διάσωσης του συστήματος μέσα από τη δημιουργία κάποιων ελεγχόμενων θεσμών διαμεσολαβητικής δημοκρατίας. Αυτό προϋπόθετε την εφαρμογή οικονομικών μεταρρυθμίσεων που θα έφερναν στο άμεσο προσκήνιο τους διευθυντές επιχειρήσεων και τους τεχνοκράτες. Τα πρώτα οικονομικά βήματα της περεστρόικα στηρίχθηκαν στην ανάγκη να βρεθεί μια διαμεσολάβηση μεταξύ των τεχνοκρατών, της γραφειοκρατίας και των μαζών έτσι ώστε να νομιμοποιηθεί το μοντέλο μέσα από άμεσες οικονομικές μεταρρυθμίσεις προς την ιδιωτική οικονομία, αλλά και μέσω ιδεολογικών αλλαγών. Αυτή όμως η προώθηση της γραφειοκρατίας και των τεχνοκρατών ως ιθύνουσας τάξης, χωρίς την ομπρέλα νομιμοποίησης που προσέφερε το κόμμα, σκόνταψε στην έλλειψη ανοικτών και ελεύθερων δημοκρατικών διαδικασιών.
Από εκείνη τη στιγμή όμως που η δημοσιότητα (γκλασνόστ) βγήκε στον αέρα, το πράγμα δεν μπορούσε να μαζευτεί παρά μόνο είτε με πραξικόπημα είτε με φυγή προς τα εμπρός. Ο Γκορμπατσόφ, αν και ώς την τελευταία στιγμή πίστευε στη δυνατότητα ανανέωσης του κομμουνισμού, δεν στάθηκε εμπόδιο σ? αυτή τη φυγή προς τα εμπρός και αντιστάθηκε στο πραξικόπημα του Αυγούστου του 1990 των απολιθωμάτων της κομμουνιστικής νομενκλατούρας.
Ο Γκορμπατσόφ θέλησε από ηγέτης του κόμματος – κράτους να μετατραπεί σε ηγέτη μιας κοινωνίας που προβάλλει ως κύριο αίτημά της την επιστροφή στις δημοκρατικές αξίες. Αυτό όμως δεν μπορούσε πλέον να εκφράσει ένας κομμουνιστής, έστω και ανανεωτικός. Δυστυχώς, το εξέφρασε αρχικά ένας αριβίστας μέθυσος και στη συνέχεια, μέχρι τις ημέρες μας, ένας καγκεμπίτης εχθρός της δημοκρατίας. Ευτυχώς όμως που οι υπόλοιπες χώρες, παρά τα μύρια όσα προβλήματα, ακολούθησαν τον δρόμο της ένταξης στην ευρωπαϊκή οικογένεια.
Πάντως, το κεντρικό δίδαγμα από την κατάρρευση του κομμουνιστικού συστήματος είναι ένα. Κανείς δεν μπορεί να κάνει να σιγήσει για πάντα η δημοκρατία ως φιλελεύθερη αστική κατάκτηση