Το κείμενο παρουσιάζει την ιστορία του τραγουδιού «Los dos Gallos» («Τα δύο κοκόρια», 1962) του ισπανού τραγουδοποιού και ποιητή Chicho Sánchez Ferlosio και τη σύνδεσή του με το τραγούδι «Εις Μνημόσυνον» (1973) με ερμηνεύτρια την Ελένη Βιταλη, στιχους του Βαγγέλη Γκούφα και μουσική του Αργύρη Κουνάδη. Το τραγούδι του Chicho Sánchez Ferlosio έγινε ευρέως γνωστό στην Ευρώπη χωρίς να αναφέρεται ο δημιουργός του, γεγονός που συντέλεσε στην λανθασμένη εντύπωση ότι πρόκειται για τραγούδι του ισπανικού εμφυλίου και ανώνυμο. Μια απο τις πολλές διασκευές έτυχε είναι και η ελληνική, οι στίχοι της οποίας έπρεπε να διαφύγουν από τον έλεγχο της λογοκρισίας.
-------
Το καλοκαίρι του 1963 ένας νεαρός Iσπανός τραγουδοποιός, ονόματι Chicho Sánchez Ferlosio (Τσίτσο Σάντσεθ Φερλόσιο), με τη βοήθεια δύο Σουηδών, ηχογραφεί βιαστικά και πρόχειρα στο σπίτι του στη Μαδρίτη μερικά τραγούδια με ένα μαγνητόφωνο, ενώ η κατάσταση στη Ισπανία είναι εκρηκτική: διαδηλώσεις φοιτητών, απεργία των ανθρακωρύχων στην Αστούρια, εκτελέσεις αντιφρονούντων από το καθεστώς του Φράνκο, που ετοιμάζεται να γιορτάσει τα «εικοσιπέντε χρόνια ειρήνης», αλλά καταστέλλει τις πορείες και, φυσικά, λογοκρίνει τα πάντα.1 Οι στίχοι και η μουσική όλων των τραγουδιών είναι δικοί του, όπως ακριβώς έκαναν οι παλιοί τροβαδούροι, όπως κάνουν οι τραγουδοποιοί.
Ένα από αυτά τα τραγούδια μιλάει για την πάλη δυο πετεινών, ενός μαύρου και ενός κόκκινου, εικόνα έντονα ποιητική, αλλά και εύγλωττη αλληγορία της πολιτικής κατάστασης της χώρας, που ζει ακόμα στον απόηχο του εμφυλίου και μέσα σε ένα συνεχιζόμενο διχασμό.(2)
Το τραγούδι, μαζί με άλλα πέντε, βγαίνει σε δίσκο, ανώνυμα, στη Σουηδία και γίνεται γνωστό αμέσως σε Ευρώπη και Αμερική. Είναι τόσο άρτιο και διαχρονικό σε στίχους και μελωδία, που μοιάζει με παραδοσιακό, όπως εξάλλου και τα υπόλοιπα του δίσκου, εκτός από αυτό που αναφέρεται στην εκτέλεση του πολιτικού κρατουμένου Julian Grimau (Χουλιάν Γκριμάου) τον Απρίλιο του 1963, και επομένως ήταν τότε απόλυτα επίκαιρο.*3) Σε κάθε περίπτωση, όλος ο δίσκος του Chicho Sánchez Ferlosio και, ειδικότερα, το συγκεκριμένο τραγούδι του, Los dos Gallos («Τα δύο κοκόρια», που είναι γνωστό και με άλλους παρεμφερείς τίτλους, π.χ. Gallo Negro/ Gallo Rojo, δηλαδή, «Μαύρο Κοκόρι/Κόκκινο κοκόρι») περιβλήθηκε από ένα μύθο που θα το συνοδεύουν για χρόνια (Εικ. 1).
Ο José Antonio Julio Onésimo Sánchez Ferlosio, όπως είναι ολόκληρο το μακρύ όνομά του, Chicho για τους φίλους, γεννήθηκε στη Μαδρίτη το 1940. Πατέρας του ήταν ο Rafael Sanchez Mazas (1894- 1966), συγγραφέας, δημοσιογράφος, ιδρυτικό στέλεχος του φασιστικού κόμματος Falange Española και μητέρα του η Ιταλίδα Liliana Ferlosio Vitali (1909-1994). Ένα πολύ σημαντικό επεισόδιo από τη ζωή του πατέρα του (η διαφυγή του πριν την προγραμματισμένη εκτέλεσή του από τον δημοκρατικό στρατό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου), ενέπνευσε το γνωστό μυθιστόρημα του Javier Cercas, Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας, που είχε και έχει μεγάλη απήχηση, καθώς ο David Trueba μετέφερε το βιβλίο στον κινηματογράφο. Στην ταινία, μάλιστα, εμφανίζεται ο Chicho Sanchez Ferlosio (είναι η τελευταία του εμφάνιση, καθώς θα πεθάνει ύστερα από μερικούς μήνες), όπου αφηγείται διάφορες εικόνες από τη ζωή του πατέρα του.(4). Φυσικά, η πολιτική ένταξη και δραστηριότητα του πατέρα του έβρισκε ιδεολογικά.αντίθετα όλα τα παιδιά του, χωρίς ωστόσο αυτό να διαταράξει τη σχέση τους. Ο Chicho ήταν ο μικρότερος, μετά τον συγγραφέα Rafael Sánchez Ferlosio, τον φιλόσοφο και μαθηματικό Miguel Sánchez Mazas Ferlosio και την, αδελφή τους, Gabriela Sánchez Ferlosio.
Πολύ νωρίς, ο Chicho, παίρνει μέρος στον αγώνα κατά της δικτατορίας, κυρίως μέσα από τα τραγούδια του, που τα τραγουδά με κάθε ευκαιρία στο πανεπιστήμιο, στις φοιτητικές διαδηλώσεις, στα μπαρ. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘60 έχει ήδη εγκαταλείψει διάφορες σχολές στο πανεπιστήμιο (Πολιτικές Επιστήμες, Νομική, Φιλοσοφία), ζει με την πρώτη σύζυγό του, Anna Guardione, στο σπίτι που έχει παραχωρήσει στο ζευγάρι η μητέρα του, στη συνοικία της πρωτεύουσας El Viso, και είναι μέλος του παράνομου Κομμουνιστικού Κόμματος της Ισπανίας (PCE). To 1961 εκδίδει το πρώτο και μοναδικό βιβλίο του Narraciones italianas (εκδ. Aguilar, Μαδρίτη), το οποίο περιέχει δεκαεννιά κείμενα με θέματα απó την ιταλική παράδοση και, την ίδια χρονιά, χάρη στις διασυνδέσεις του κόμματος, σύμφωνα με τον César Prieto, έρχεται σε επαφή με μια ομάδα Ιταλών, οι οποίοι καταγράφουν τραγούδια της αντίστασης στην ισπανική πρωτεύουσα.(5).
Το καλοκαίρι του 1963, επιστρέφοντας από τη στρατιωτική του θητεία στην ισπανική Σαχάρα, συναντά τους Σουηδούς Sköld Peter Matthis και Svengöran Dahlla, συντάκτη και αρχισυντάκτη του περιοδικού της φοιτητικής αντιφασιστικής οργάνωσης Clarté και ηχογραφεί με μια κιθάρα, στην τουαλέτα του σπιτιού του –για να έχει κατά το δυνατό ηχομόνωση, ώστε να μην γίνει αντιληπτός από τους γείτονες– έξι τραγούδια που είχε αρχίσει να συνθέτει ένα χρόνο πριν, με αφορμή την απεργία των ανθρακωρύχων. Το ενδιαφέρον για την πολιτική κατάσταση στην Ισπανία αυξάνεται διαρκώς μετά και την άνευ προηγουμένου παγκόσμια κατακραυγή για την εκτέλεση από το καθεστώς του Julian Grimau. Σε αυτό το πλαίσιο, το ταξίδι των δύο Σουηδών στη Μαδρίτη έχει σκοπό να ενισχύσει οικονομικά τον ισπανικό αντιδικτατορικό αγώνα μέσα από μια μελλοντική έκθεση στη Στοκχόλμη και ένα τεύχος του περιοδικού για την αντικαθεστωτική δράση στην Ισπανία με τραγούδια, μαρτυρίες και εικαστικά έργα (κυρίως χαρακτικά που μπορούν να μεταφερθούν εύκολα)..
Η μαγνητοφωνημένη κασέτα ταξιδεύει στη Στοκχόλμη, κρυμμένη στο κάτω μέρος του αυτοκινήτου, και τα έξι τραγούδια εκδίδονται σε δίσκο το 1964 με τον τίτλο Canciones de la Resistencia española («Ισπανικά τραγούδια της αντίστασης», 1963, Στοκχόλμη, Clarté).(6) Το εξώφυλλο του δίσκου (Εικ. 2) είναι έργο του ζωγράφου και χαράκτη José Ortega (1921-1990) και είναι εμπνευσμένο από το τραγούδι «Los dos Gallos».(7) Η εικόνα με τους δύο πετεινούς, ο κόκκινος πίσω από τα κάγκελα της φυλακής και ο μαύρος, ντυμένος στρατιωτικός ή δεσπότης(;), με σταυρό, ζυγό, βέλη (τα σύμβολα της Ισπανικής Φάλαγγας) και στρατιωτικό καπέλο, τονίζουν και εικονογραφούν τους στίχους του συγκεκριμένου τραγουδιού. Ο αντιφρανκιστής José Ortega, που φυλακίστηκε για την πολιτική του δράση και, το 1962, αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι, υπήρξε σημαντικός εκπρόσωπος του κοινωνικού ρεαλισμού και ιδρυτής, μεταξύ άλλων, της καλλιτεχνικής ομάδας Estampa Popular, το 1958, με σκοπό «τη συμβολή της τέχνης στον μετασχηματισμό της κοινωνία».
Στο οπισθόφυλλο του δίσκου υπάρχει ένα κείμενο στα σουηδικά, όπου διευκρινίζεται ότι δεν αναγράφεται το όνομα του συνθέτη και στιχουργού «για λόγους ασφάλειας». Τον δίσκο συνοδεύει ένα τετράδιο με τους στίχους στα ισπανικά και στα σουηδικά, και με δύο ακόμα χαρακτικά στην πρώτη και τελευταία σελίδα, το πρώτο του José Ortega και το δεύτερο του ζωγράφου Agustín Ibarrola (1930), ο οποίος ήταν πολιτικός κρατούμενος στη φυλακή του Burgos.(8) Η αποσιώπηση του δημιουργού των τραγουδιών «για λόγους ασφαλείας» και η διαχρονικότητα του συγκεκριμένου τραγουδιού, που μοιάζει με παραδοσιακό καθώς παραπέμπει στην ισπανική προφορική λαϊκή παράδοση, δημιούργησαν τη λαθεμένη εικόνα, που σχεδόν καθιερώθηκε στη συνέχεια, ότι πρόκειται όντως για παραδοσιακό τραγούδι. Αξίζει να σημειωθεί, παρεμπιπτόντως, ότι το 1982 ο Fernando Trueba έκανε το ντοκιμαντέρ Mientras el cuerpo aguante («Όσο αντέχει το σώμα») με πρωταγωνιστή τον Chicho Sánchez Ferlosio, o οποίος μιλάει μεν για διάφορα πράγματα και τραγουδά κάποια από τα τραγούδια του, αλλά αποφεύγει να μνημονεύσει τον συγκεκριμένο δίσκο.
Το τραγούδι «Los dos Gallos» γίνεται αμέσως γνωστό στην Ευρώπη, γνωρίζει πολλές διασκευές σε διάφορες γλώσσες (ιταλικά, σουηδικά, γερμανικά, γαλλικά) και με την ίδια ακριβώς μελωδία και μια ρυθμική αλλαγή εμφανίζεται στην ελληνική δισκογραφία το 1973 στον δίσκο Δεν περισεύει υπομονή (Lyra) με τη φωνή της Ελένης Βιτάλη.(9). Ως συνθέτης αναγράφεται ο Αργύρης Κουνάδης (1924-2011), ο οποίος ζούσε τότε μόνιμα στη Γερμανία και είναι πιθανό να είχε ακούσει τον δίσκο με τα τραγούδια του Chicho Sánchez Ferlosio, νομίζοντας, προφανώς λανθασμένα, ότι είναι της εποχής του ισπανικού εμφυλίου και, επιπλέον, ανώνυμο.(10) Στην Ελλάδα, η δικτατορία του Παπαδόπουλου το λογοκρίνει, αλλά δεν βλέπει κάτι μεμπτό στους στίχους. Ήταν, βέβαια, κοινό μυστικό ότι οι στίχοι του Βαγγέλη Γκούφα (1925-2016) αναφέρονταν στον Νίκο Μπελογιάννη, που εκτελέστηκε το 1952 με την κατηγορία της κατασκοπείας. Έτσι, η ελληνική εκδοχή του τραγουδιού, το «Εις Μνημόσυνον» (γνωστό και ως «Αϊ γαρούφαλλό μου») κουβαλά δυο επιβαρυντικά μυστικά,11 αλλά καταφέρνει, τελικά, να ξεγελάσει τη λογοκρισία, ενώ ο Παντελής Βούλγαρης το συμπεριέλαβε αργότερα στην ταινία του Το τελευταίο σημείωμα.
Ο δίσκος με τα τραγούδια του Chicho Sánchez Ferlosio επανεκδόθηκε σε βινύλιο το 2018 για πρώτη φορά στην Ισπανία από την εταιρία Madmua Records σε 500 αριθμημένα συλλεκτικά αντίτυπα, αυτή τη φορά με το όνομα του συνθέτη στο εξώφυλλο και ένα ακόμη τραγούδι, που δεν είχε συμπεριληφθεί στον δίσκο του 1964 (Εικ.3). Το 2019 ο David Trueba κάνει ενα ντοκυμαντέρ με τον τίτλο Si me borrara el viento lo que yo canto, (εάν ο άνεμος έσβηνε το τραγούδι μου) όπου και, με βασική αφηγήτρια την Anna Guardione, ξεδιπλώνεται η ιστορία του δίσκου. Το «Αϊ γαρούφαλλό μου» τραγουδιέται και συγκινεί ακόμα...
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Σε ό,τι αφορά το φοιτητικό κίνημα στην Ισπανία, ας σημειωθεί ότι βρίσκεται στα πρώτα βήματα. Το 1956 έγινε η πρώτη φοιτητική διαμαρτυρία για τον τρόπο εκλογής αντιπροσώπων και το 1963 δημιουργήθηκε η FUDE (Federación Universitaria Democrática Española), ενώ παράλληλα το φρανκικό καθεστώς δημιούργησε ένα ειδικό δικαστήριο για την καταστολή εργατών και φοιτητών (Tribunal de Orden Público). Είναι η γενιά μετά τον εμφύλιο, οι περισσότεροι παιδιά των νικητών, που όμως ασφυκτιούν μέσα στο καθεστώς του Franco. Το φοιτητικό κίνημα στις αρχές του ’60 ενώνει τις δυνάμεις του με το εργατικό κίνημα (βλ. M.Gómez Oliver, «El Movimiento Estudiantil español durante el Franquismo (1965-1975)», Revista crítica de Ciencias sociales 81, 2008, 93-110). Σε ό,τι αφορά στα 25 χρόνια ειρήνης (από την εγκαθίδρυση του φρανκισμού το 1939) που γιορτάστηκαν με λαμπρότητα το 1964, σκοπός ήταν να διαφημιστεί από το υπουργείο Τουρισμού, με το σύνθημα «Spain is different», η «νέα» περίοδος «ανοίγματος» του καθεστώτος, που είχε στραφεί, από το 1959, προς μια φιλελεύθερη πολιτική στην οικονομία, αλλά διατηρούσε πάντα αυταρχικές πρακτικές σε όλα τα άλλα επίπεδα. Eνα παράδειγμα είναι η λογοκρισία (σε εφημερίδες, βιβλία, περιοδικά, τραγούδια). Η λογοκρισία έχει τόση δύναμη στην Ισπανία του Franco μέχρι και το 1972, που αναγκάζει τους Roling Stones να ετοιμάσουν εναλλακτικό εξώφυλλο για να κυκλοφορήσουν δίσκο τους στην ισπανική αγορά (βλ., J. Valiño García, Veneno en dosis camufladas. La censura en los discos de pop-rock durante el franquismo (2012) Milenio, Lérida), ενώ ο τύπος δεν δημοσιεύει σχεδόν τίποτα για τις απεργίες που άρχισαν το 1962 στο βορρά της χώρας, όμως αυτές αποτέλεσαν ένα ισχυρό πλήγμα για το καθεστώς.
2. «Οδηγός» για τα ιστορικά στοιχεία εδώ, Δημήτρης Ε. Φιλιππής, Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939). Διαίρεση, διχόνοια και διχασμός στην Ισπανία του 20ού αιώνα, εκδ. Εστία, Αθήνα 2020.
3. Ο Julian Grimau (1911-1963) ενεργό μέλος του παράνομου Κομουνιστικού Κόμματος (εκλέχθηκε το 1954 μέλος της κεντρικής επιτροπής σε συνέδριο στην Πράγα) δικάστηκε, μετά τη σύλληψή του, από στρατιωτικό δικαστήριο και εκτελέστηκε το 1963. Η εκτέλεσή του προκάλεσε αντιδράσεις κατά του φρανκικού καθεστώτος σε πολλές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής.
4. Βλ. το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας, Στρατιώτες της Σαλαμίνας, Αθήνα 2007 (το πρωτότυπο, Soldados de Salamina, 2001). Ο Rafael Sanchez Mazas και η Liliana Ferlosio, κόρη τραπεζίτη, γνωρίστηκαν στη Ρώμη, όπου ο Rafael εργαζόταν ως ανταποκριτής για την εφημερίδα ABC και ως διπλωματικός ακόλουθος της ισπανικής πρεσβείας. Ο Rafael Sanchez Mazas εκτός από ιδρυτικό στέλεχος της Φάλαγγας και σημαντικός διανοούμενος του καθεστώτος, διατέλεσε και υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου της κυβέρνησης του Franco (1939-1940), θέση από την οποία παραιτήθηκε με δική του πρωτοβουλία. Το κόμμα Falange Española/ Ισπανική Φάλαγγα (FE) φασιστικής ιδεολογίας, ιδρύθηκε το 1933 από τον José Antonio Primo de Rivera και τον Rafael Sanchez Mazas. To 1934 ενώθηκε με το κόμμα Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista JONS και το νέο κόμμα ονομάστηκε Falange Española de las JONS.
5. C. Prieto (17 Αυγούστου 2018), «Las canciones de la resistencia española que ideó Chicho Sánchez Ferlosio». Efe Eme.com Diario de la actualidad musical. https:// www.efeeme.com/las-canciones-de-la-resistenciaespanola-que-ideo-chicho-sanchez-ferlosio/
6. Στο ντοκιμαντέρ του David Trueba, Si me borrara el viento lo que yo canto (2019), o Peter Matthis αναφέρει ότι είχαν δεμένο κάτω από το αυτοκίνητο με λουριά το μαγνητόφωνο και ότι έφυγαν βιαστικά και φοβισμένοι.
7. Ο José Ortega ήταν ίσως σημαντικός εκπρόσωπος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στην ισπανία.
8. Ο Agustín Ibarrola, ζωγράφος, χαράκτης και γλύπτης, μέλος της Estampa Popular, φυλακίστηκε για τις πολιτικές του ιδέες από το 1962 μέχρι το 1965 και από το 1967 μέχρι το 1973. Στη φυλακή του Burgos το 1962 παίρνει ειδική άδεια για να ζωγραφίζει υπό επιτήρηση, αλλά καταφέρνει με τη βοήθεια συγκρατουμένων να βγάλει από τη φυλακή κρυφά πολλά έργα μικρών διαστάσεων (βλ. N. Haro de García, «Voces de seda. Las pinturas clandestinas de Agustín Ibarrola (1962-1965)», Archivo Español de Arte 335, 2016, 299-316).
9. Το ισπανικό τραγούδι έχει ρυθμό 6/8 και το ελληνικό 5/8.
10. Ο Chicho Sánchez Ferlosio εμφανίστηκε το 1977 σε εκπομπή της σουηδικής τηλεόρασης τραγουδώντας τα τραγούδια του, οπότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι έκτοτε γίνεται γνωστός ο συνθέτης. 11. Στέλιος Ελληνιάδης. «Ένα τραγούδι για τον Μπελλογιάννη απο την ψυχή του ισπανικού και του ελληνικού αντιφασιστικού αγώνα», Δρόμος της αριστεράς. (17 Απριλίου 2012). https://edromos.gr/ena-tragoudigia-ton-belogiannh/