Πώς η ΤΝ και τα δεδομένα χτίζουν μια σιωπηλή υποδομή παρακολούθησης – και τι σημαίνει αυτό για τα δικαιώματά μας

Η γυναίκα στο αεροδρόμιο δύσκολα σκέφτεται τον εαυτό της ως «δεδομένα». Κι όμως είναι.
Στέκεται μπροστά σε ένα self-service kiosk, κοιτά για ένα δευτερόλεπτο την κάμερα, η οθόνη πρασινίζει, εμφανίζονται το όνομά της και η πύλη επιβίβασης. Δεν έδειξε διαβατήριο, δεν σκάναρε κάρτα επιβίβασης. Κάπου σε ένα σύστημα, ο βιομετρικός της «χάρτης» ταιριάχτηκε με μια βάση δεδομένων, καταγράφηκε και, θεωρητικά, θα διαγραφεί μετά από 24 ώρες. Ίσως.

Στο αεροπλάνο, συνδέεται στο Wi-Fi με τον ίδιο λογαριασμό που κρατά την ψηφιακή της κάρτα επιβίβασης. Ένα ακόμη «ναι» σε ένα checkbox, μια ακόμη σύνδεση μεταξύ ταυτότητας, συσκευής και συμπεριφοράς. Το δίκτυο μαθαίνει λίγο περισσότερα για εκείνη, και μαζί, για όλους μας.

Κάθε βήμα της μέρας της έχει την ίδια σιωπηλή χορογραφία: το αυτοκίνητο στέλνει διαδρομές στο cloud «για ασφάλεια», η κάμερα στην εξώπορτα καταγράφει τον κούριερ και το πέρασμα των γειτόνων, οι «έξυπνοι» σηματοδότες ρυθμίζονται με βάση μοντέλα που τρέφονται από αμέτρητες αναγνώσεις πινακίδων. Στο σπίτι, το έξυπνο ηχείο την καλωσορίζει με το όνομά της, το σχολείο στέλνει ειδοποίηση ότι «ένα σύστημα ΤΝ εντόπισε ύποπτη δραστηριότητα» στον λογαριασμό του παιδιού της. Εκείνη απλώς πατάει «κατάλαβα».

Αυτό δεν είναι επιστημονική φαντασία. Είναι η κανονικότητα της ΤΝ-επιτήρησης το 2025: όχι ένας «Μεγάλος Αδελφός» με κάμερες παντού, αλλά ένα νέφος από διεπαφές, αεροδρόμια, πλατφόρμες, σχολεία, «έξυπνες» γειτονιές, dashboards, που μοιράζονται την ίδια λογική: συλλογή, ανάλυση, πρόβλεψη.

Η σιωπηλή οικονομία του «να σε βλέπουν»

Κάθε μέρα, κάποιος καταγράφεται από μια κάμερα που δεν αγόρασε, και αναλύεται από ένα σύστημα που δε γνωρίζει.

• Στις ΗΠΑ, υπηρεσίες όπως η ICE αγοράζουν πρόσβαση σε πλατφόρμες ΤΝ που «ρουφούν» δισεκατομμύρια δημόσιες αναρτήσεις από τα social media, αναγνωρίζουν πρόσωπα, κείμενα και «επιχειρησιακά χρήσιμες» συμπεριφορές.
• Αστυνομικές και συνοριακές αρχές προμηθεύονται σε μαζική κλίμακα δεδομένα τοποθεσίας κινητών και βάσεις πινακίδων οχημάτων από ιδιωτικές εταιρείες δεδομένων, χωρίς ποινική εντολή.
• Σχολεία εγκαθιστούν λογισμικά «ασφαλείας» που σκανάρουν τα μηνύματα, τα email και τις αναζητήσεις εκατομμυρίων μαθητών για «σημάδια κινδύνου».

Στην Ευρώπη, η εικόνα είναι πιο αντιφατική. Η ΕΕ που έγινε παγκόσμιο σημείο αναφοράς με τον GDPR, συζητά πλέον ρυθμίσεις που θα επιτρέπουν σε εταιρείες ΤΝ να επεξεργάζονται «ευαίσθητες κατηγορίες δεδομένων» (πολιτικές απόψεις, θρησκευτικές πεποιθήσεις, υγεία) ως «inputs για καινοτομία», με χαλαρότερη προστασία. Η επίκληση είναι πάντα η ίδια: ανταγωνιστικότητα, καινοτομία, ασφάλεια.

Το αποτέλεσμα είναι ένα πλέγμα από συμβάσεις, APIs και «νομιμοποιημένες εξαιρέσεις»: κάθε κομμάτι μοιάζει σχετικά αθώο, αλλά μαζί συνθέτουν ένα καθεστώς συνεχούς ορατότητας – συχνά χωρίς πραγματική δυνατότητα άρνησης.

Επιτήρηση ως υπηρεσία: από το cloud στους μεσάζοντες δεδομένων

Η επιτήρηση έχει πλέον γίνει υπηρεσία υποδομής:

• Το cloud (AWS, Azure, Google Cloud) φιλοξενεί και επεξεργάζεται streams από κάμερες, bodycams, αισθητήρες, κυκλοφορία, σχολεία. Οι συμβάσεις αυτές δένουν δημόσιους φορείς με ιδιωτικές πλατφόρμες που δύσκολα αποχωρίζονται.
• Εταιρείες όπως η Palantir παρέχουν dashboards που ενοποιούν δεδομένα από αστυνομία, στρατό, υγεία, με εργαλεία πρόβλεψης «κινδύνου» και «απόκλισης».
• Μεγάλοι data brokers (τύπου LexisNexis, Thomson Reuters κ.ά.) πουλάνε προφίλ πολιτών βασισμένα σε δικαστικά αρχεία, οικονομικά στοιχεία, συνδρομές, ακόμη και ίχνη πλοήγησης.

Στο σημείο τομής δημόσιας ισχύος και ιδιωτικών συμφερόντων βρίσκεται η αναγνώριση προσώπου: εμπορικές λύσεις που ξεκίνησαν ως «εργαλεία ασφαλείας» χρησιμοποιούνται σε εμπορικά κέντρα, γήπεδα, αεροδρόμια, ακόμη και από σχολεία ή εργοδότες. Κάθε εφαρμογή δηλώνει έναν στενό σκοπό («να εντοπίσουμε υπόπτους»), αλλά το δομικό αποτέλεσμα είναι κοινό: τα πρόσωπά μας γίνονται πεδίο αναζήτησης.

Στην εργασία και στην εκπαίδευση, η επιτήρηση «κουμπώνει» ως… λειτουργικότητα: συστήματα παραγωγικότητας που μετρούν κλικ, πληκτρολογήσεις και χρόνο οθόνης, ελεγκτικά λογισμικά εξετάσεων (online proctoring) που παρακολουθούν κάμερα και μικρόφωνο, πλατφόρμες «μαθητικής ασφάλειας» που αναλύουν τα πάντα «για το καλό των παιδιών». Όλα αυτά κανονικοποιούν την ιδέα ότι αξιολογούμαστε συνεχώς από συστήματα που δεν ελέγχουμε.

Όταν η επιτήρηση γίνεται υποδομή

Ακόμη κι αν μια κοινωνία αποφάσιζε ότι «θέλει να το σταματήσει», δεν υπάρχει ένας κεντρικός διακόπτης. Η ΤΝ-επιτήρηση έχει γίνει υποδομή, όπως το ρεύμα ή το διαδίκτυο:

• Υποδομή της εφοδιαστικής (logistics): από το tracking δεμάτων έως την αυτοματοποιημένη βελτιστοποίηση διαδρομών.
• Υποδομή της πίστωσης: credit scoring με βάση χιλιάδες μεταβλητές και ιστορικά δεδομένα.
• Υποδομή της δημόσιας ασφάλειας: διασταύρωση κυκλοφορίας, κάμερες, predictive policing.

Κάθε νέα σύμβαση, κάθε νέο πιλοτικό έργο, κάθε «έξυπνη πόλη» προσθέτει άλλη μια στρώση στο stack: οι brokers τροφοδοτούν τα clouds, τα clouds τροφοδοτούν analytics, τα analytics δικαιολογούν νέες επενδύσεις σε αισθητήρες και συλλογή. Οι εξαιρέσεις ασφαλείας γίνονται μόνιμες, τα προσωρινά μέτρα παγιώνονται.

Και για τον πολίτη; Η συμμετοχή στην κοινωνική και οικονομική ζωή έρχεται όλο και περισσότερο με αντίτιμο: η ορατότητα γίνεται προϋπόθεση πρόσβασης. Θέλεις να ταξιδέψεις, να σπουδάσεις, να εργαστείς, να λάβεις παροχές; Συχνά δεν έχεις ρεαλιστική επιλογή να πεις «όχι» στη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων σου.

Τι σημαίνει αυτό για την ιδιωτικότητα, και τι μπορεί να κάνει η Ευρώπη

Αυτό το μοντέλο δεν αφορά μόνο τις ΗΠΑ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρότι διαθέτει ισχυρό πλαίσιο προστασίας δεδομένων, βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι:

• Αν ο GDPR αρχίσει να «τρυπιέται» από εξαιρέσεις για ΤΝ, ασφάλεια ή «καινοτομία», το ευρωπαϊκό παράδειγμα μετατρέπεται σε εξαγώγιμη ρητορική χωρίς ουσία.
• Αν οι δημόσιες διοικήσεις στηριχθούν σε κλειστές πλατφόρμες επιτήρησης, χωρίς διαφάνεια κώδικα και συμβολαίων, θα βρεθούν σε ψηφιακό lock-in, με πραγματικό ρίσκο για δικαιώματα, δημοκρατία και θεσμούς.

Για να μην κυριαρχήσει ο «καπιταλισμός επιτήρησης» και στην Ευρώπη, απαιτούνται συγκεκριμένες επιλογές πολιτικής:

1. Αυστηρή εφαρμογή (όχι αποδόμηση) του GDPR
   • Καμία γενικευμένη επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων στο όνομα της «καινοτομίας».
   • Ισχυρά όρια στη βιομετρική επιτήρηση σε δημόσιους χώρους.
2. Δημοκρατικός έλεγχος των συστημάτων ΤΝ που χρησιμοποιεί το Δημόσιο
   • Υποχρεωτική χρήση ανοιχτού κώδικα.
   • Ανεξάρτητοι έλεγχοι (audit) για προκατάληψη, ακρίβεια, αναλογικότητα.
3. Data minimization και αποκέντρωση
   • Συλλογή μόνο των απολύτως αναγκαίων δεδομένων, με ενισχυμένη ανωνυμοποίηση και χρήση κρυπτογράφησης.
   • Προώθηση λύσεων όπου η επεξεργασία γίνεται στην άκρη του δικτύου (edge), χωρίς κεντρική αποθήκευση μαζικών προφίλ.
4. Διαφάνεια και λογοδοσία στις συμβάσεις
   • Υποχρεωτική δημοσίευση βασικών όρων για συμβάσεις cloud, analytics, TΝ με το Δημόσιο.
   • Καταγραφή και δημοσιοποίηση των περιπτώσεων όπου δεδομένα πολιτών διαμοιράζονται με τρίτους ή αρχές ασφαλείας.
5. Παιδεία ψηφιακών δικαιωμάτων
   • Τα σχολεία δεν πρέπει να είναι πεδίο πειραματισμού επιτήρησης, αλλά χώρος όπου οι νέοι μαθαίνουν τι σημαίνει ιδιωτικότητα, αυτονομία, συναίνεση και δικαιώματα στον ψηφιακό κόσμο.

Από την «άνεση» στην επιλογή

Η μεγάλη παγίδα του σημερινού καθεστώτος ΤΝ-επιτήρησης είναι ότι δε μοιάζει καταπιεστικό. Μοιάζει χρήσιμο. Μας λύνει τα χέρια, μας θυμίζει κωδικούς, μας οργανώνει τη μέρα, μας «προστατεύει».

Κάθε φορά όμως που μια υπηρεσία υπόσχεται λίγη παραπάνω άνεση, αξίζει να ρωτάμε:
ποιο είναι το αντάλλαγμα σε δεδομένα, σε έλεγχο, σε ανεξαρτησία;

Χτίσαμε Τεχνητή Νοημοσύνη «για να βλέπει τον κόσμο πιο καθαρά». Αν δεν είμαστε προσεκτικοί, θα καταλήξουμε σε έναν κόσμο όπου μας βλέπει εκείνη πρώτη, και συνεχώς.

Στο privacy.ellak.gr η απάντηση που προτείνουμε δεν είναι «όχι στην τεχνολογία», αλλά ναι σε τεχνολογία υπό δημόσιο, δημοκρατικό έλεγχο, με ανοιχτά πρότυπα, ανοιχτό λογισμικό και σεβασμό στα δικαιώματα. Το στοίχημα είναι απλό και δύσκολο ταυτόχρονα: να διατηρήσουμε την ιδιωτικότητα και την ελευθερία ως προϋποθέσεις της Δημοκρατίας, όχι ως πολυτέλειες του παρελθόντος.

—

Πηγή άρθρου: https://qz.com/ai-surveillance-is-here

Πηγή: privacy.ellak.gr