Ίσως αποτελεί σχήμα οξύμωρο η ενασχόληση με το θέμα της Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όταν αυξάνεται ο ευρωσκεπτικισμός και στις ευρωεκλογές τον Μάϊο του 2014 η ακροδεξιά ανέβασε τα ποσοστά της σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Αποτελεί όμως ανάγκη και μάλιστα ζωτικής σημασίας, τόσο για τους πολίτες των κοινωνιών της γηραιάς ηπείρου όσο και για την προοπτική του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, η λειτουργία και η εμβάθυνση της δημοκρατίας ως συστατικού του στοιχείου. Ειδάλλως οι πολίτες των χωρών της Ευρώπης θα απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την προοπτική της κοινής πορείας προς το μέλλον, διότι θα διαβλέπουν την ύπαρξη σχέσεων εξουσίας στις διεργασίες για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Και αυτό δεν συμβάλλει θετικά όχι μόνο για την προοπτική του κοινού εγχειρήματος, αλλά και για κάθε χώρα ξεχωριστά σε ενδεχόμενη μοναχική πορεία σε μια παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα, η οποία συνεχώς ωθεί στην ανάγκη πλανητικής εμβέλειας ρυθμίσεων και παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας. Για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες υπάρχει και το πρόβλημα της γήρανσης, το οποίο σε βάθος χρόνου θα αποδυναμώσει σε πολύ μεγάλο βαθμό την δυναμική τους πορεία προς το μέλλον. Για χώρες δε, όπως η Ελλάδα, με κοινωνίες γηράσκουσες και υψηλό δείκτη μεταναστευτικών εισροών, υπάρχει κίνδυνος δημιουργίας ανισορροπιών σε όλα τα κοινωνικά συστήματα,από το οικονομικό μέχρι το υγείας και κοινωνικής ασφάλισης.

Υπάρχουν όμως πολλοί παράγοντες, οι οποίοι λειτουργούν ανασταλτικά σε σχέση με την παγίωση της δημοκρατικής λειτουργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οποίοι εκτείνονται από το θεσμικό μέχρι το κοινωνικό επίπεδο.

Κατ΄αρχήν το λεγόμενο εθνικό συμφέρον κυριαρχεί στις σχέσεις των κρατών-μελών. Ιδιαιτέρως ανεπτυγμένη είναι αυτή η οπτική θεώρησης των διακρατικών σχέσεων στις ισχυρές οικονομικά και πολιτικά χώρες, διότι και τις θέσεις τους μπορούν να επιβάλλουν και τα κυβερνητικά κόμματα έχουν το ανάλογο πολιτικό όφελος στο επίπεδο της κοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο ισχυρίζονται, ότι διαφυλάσσουν την εθνική τους κυριαρχία. Μόνο που σε τέτοιου είδους παιχνίδια υπάρχει και η αντίπερα όχθη, η χώρα που υφίσταται τις επιπτώσεις τόσο ως προς το εθνικό συμφέρον όσο και ως προς την εθνική της κυριαρχία. Το κοινό για όλους, δηλαδή και τις δύο πλευρές, είναι, ότι αποφεύγουν την ουσιαστικότερη προσέγγιση, διότι θα υποστούν τις επιπτώσεις. Με άλλα λόγια οι μεν δεν θα μπορούν να διαπραγματεύονται από θέση ισχύος και οι δε θα υποταχθούν στους ισχυρούς. Οπότε σταδιακά αναπτύσσεται ο ευρωσκεπτικισμός και η αρνητική στάση στην ουσιαστική προσέγγιση των ευρωπαϊκών χωρών και τη λήψη αποφάσεων σε όργανα μη ελεγχόμενα από εθνικές κυβερνήσεις. Με αυτό τον τρόπο η δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση εξαντλείται στα όρια των προβλεπόμενων διαδικασιών των διαφόρων ευρωπαϊκών διακυβερνητικών οργάνων, όπως είναι η σύνοδος των πρωθυπουργών ή των υπουργών των κρατών-μελών. Ακόμη και το Ευρωκοινοβούλιο έχει νομιμοποιητική λειτουργία σε σχέση με τις αποφάσεις των οργάνων, στα οποία συμμετέχουν οι εκπρόσωποι των εθνικών κυβερνήσεων.

Αυτά τα δεδομένα διαμορφώνουν στις επιμέρους ευρωπαϊκές κοινωνίες την γνώμη ή ακόμη καλύτερα την πεποίθηση, ότι η δημοκρατία αποτελεί ζητούμενο στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή η οπτική προσέγγισης της Ευρώπης ενισχύεται ακόμη περισσότερο από την αντιφατική πραγματικότητα της εκλογής αντιπροσώπων για το κοινοβούλιο σε εθνικό επίπεδο, στο οποίο γίνεται και η πολιτική νομιμοποίηση κομμάτων και πολιτικού προσωπικού ανάλογα με τον βαθμό προώθησης εθνικών συμφερόντων, ενώ θα έπρεπε να προωθούν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Αυτή η στόχευση βεβαίως αποτελεί «όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας», διότι τα πάντα σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης εξαρτώνται από τις εθνικές κυβερνήσεις.

Οπότε είναι πολύ δύσκολο για τους πολίτες των κρατών-μελών να αποκτήσουν ευρωπαϊκή συνείδηση. Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει και η παρεχόμενη ενημέρωση από τα Μ.Μ.Ε. στο σύνολο των ευρωπαϊκών κοινωνιών, διότι δεν προωθεί την διαμόρφωση ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Η ενημέρωση έχει εθνική οπτική στην παρουσίαση της πραγματικότητας. Αρκεί να παρατηρήσει κάποιος την λειτουργία των Μ.Μ.Ε. στην περίοδο της οικονομικής κρίσης. Οι εθνικοί φακοί παρουσίασης της πραγματικότητας συχνά οδηγούσαν σε εθνικιστικού τύπου υπερβολές και παραποίηση των γεγονότων, τα οποία ανακαλούσαν στην μνήμη αρνητικά κατάλοιπα της ιστορικής διαδρομής της γηραιάς ηπείρου. Το άσχημο δε είναι, ότι καλλιεγούσαν την μισαλλοδοξία και αρνητικά συναισθήματα μεταξύ των λαών. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα συνθέτει ένα μέρος του ελληνικού και του γερμανικού συστήματος ενημέρωσης. Έφτασαν σε τέτοιο επίπεδο λαϊκισμού και χυδαιότητας, ώστε οι μεν μιλούσαν για ναζιστική γερμανική πολιτική και οι δε για τεμπέλη λαό και άλλα ανάλογης ποιότητας.

Δυστυχώς σε αυτά τα αρνητικά φαινόμενα δεν υπάρχει στοχευμένη και με προοπτική αντίδραση τόσο από την ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία όσο και από την ευρωπαϊκή κοινωνία πολιτών, η οποία θα θέτει τα θεμέλια για την ανάπτυξη δυναμικής σύγκλισης και προσέγγισης των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Και αυτό γίνεται, ενώ υπάρχουν κοινές πολιτισμικές αναφορές και οι ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν πολυπολιτισμικά στοιχεία στο πλαίσιο των μεταναστευτικών εισροών-εκροών από χώρα σε χώρα στην Ευρώπη. Ιδιαιτέρως ο πολυπολιτισμικός ευρωπαϊκός χαρακτήρας διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού της ενσυναίσθησης, στο πλαίσιο του οποίου πολίτες με διαφορετικές κοινωνικές και πολιτισμικές αφετηρίες μαθαίνουν να συνυπάρχουν και να κατανοούν ο ένας τη θέση του άλλου και την αλληλεξάρτηση, που υπάρχει μεταξύ τους. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να καλλιεργηθεί η αλληλεγγύη και η ανάγκη κοινής πορείας στο πλαίσιο μιας Ενωμένης Ευρώπης, η οποία πράγματι θα έχει κοινωνική συνοχή. Αντί όμως να αξιοποιηθεί αυτό το δεδομένο, στον ευρωπαϊκό χώρο γίνεται επίκληση του πολιτισμικού παρελθόντος και των κοινών πολιτισμικών καταβολών από την αρχαία Ελλάδα μέχρι την Ρωμαϊκή εποχή και την Αναγέννηση με «εγκυκλοπαιδική λογική» στο επίπεδο της διανόησης. Καμία διεργασία δεν γίνεται στην ευρωπαϊκή κοινωνική βάση, ούτε και προωθείται με ουσιαστικό και βιώσιμο τρόπο η δημιουργία ευρωπαϊκών δομών της κοινωνίας πολιτών, οι οποίες θα αναπτύσσουν δραστηριότητα, η οποία θα αναδεικνύει την ανάγκη διαπολιτισμικής προσέγγισης στην κοινωνική βάση μετεξελίσσοντας και την πολιτισμική παράδοση. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις για την αναγκαία όσμωση των κοινωνιών σε σχέση με τις πολιτισμικές αξίες και την ουσιαστική έκφραση της ελεύθερης βούλησης ευρωπαίων πολιτών σε πραγματικές συνθήκες δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έτσι θα επιταχυνθεί και η διαδικασία της πολιτικής ενοποίησης και θα ψηφίζουν οι πολίτες με ευρωπαϊκή συνείδηση και όχι σκεπτόμενοι το εθνικό αλλά το ευρωπαϊκό κοινωνικό συμφέρον.

Σε περίοδους οικονομικής κρίσης όμως αναδύεται ανάγλυφα και μια άλλη προϋπόθεση για την παγίωση της δημοκρατίας στην Ευρώπη. Η ευρωπαϊκή δημοκρατία χωρίς πολιτική ενοποίηση, ενιαία ευρωπαϊκή οικονομική πολιτική και έλεγχο του χρηματοπιστωτικού τομέα, πέραν του κοινού νομίσματος, είναι ανέφικτη. Θα κυριαρχούν αναπτυξιακές ανισορροπίες και θα αναπαράγεται η σχέση Βορρά-Νότου σε ό,τι αφορά την ευημερία και την ποιότητα ζωής, ενώ θα παγιώνεται στους πολίτες των χωρών του Νότου η αίσθηση, ότι η Ενωμένη Ευρώπη είναι ένας μηχανισμός παραγωγής ανισοτήτων σε βάρος του Νότου και μη διασφάλισης της κοινωνικής δικαιοσύνης. Σε αυτό το πλαίσιο αρχίζουν να αναπτύσσονται φυγόκεντρες τάσεις και γίνεται ακόμη πιο δύσκολη η απόκτηση ευρωπαϊκής κοινωνικής συνοχής, ενώ αυξάνονται οι πιθανότητες εμφάνισης εθνικιστικών τάσεων και ακροδεξιών μορφωμάτων. Και αυτό δεν είναι μια θεωρητική υπόθεση. Ήδη στις ευρωεκλογές του 2014 άφησε ισχυρά αποτυπώματα η ευρωπαϊκή ακροδεξιά και ο εθνικισμός.

Το πολιτικό σύστημα και το πολιτικό προσωπικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο δυστυχώς δείχνουν, ότι δεν μπορούν να προωθήσουν την οικοδόμηση της Ευρώπης σε ρυθμούς ταχύτατης ροής του χρόνου, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνεται η προοπτική ολοκλήρωσης του εγχειρήματος. Σε λίγο η ισοπεδωτική εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης θα δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την ευρωπαϊκή πορεία προς το μέλλον. Ένα απλό παράδειγμα δείχνει ανάγλυφα το εύρος του προβλήματος. Στον τομέα της ενέργειας, με την ανυπαρξία ευρωπαϊκής πολιτικής για την κάλυψη των αναγκών συνολικά με την ανάπτυξη ιδίων πηγών παραγωγής ενέργειας και μάλιστα καθαρής (Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας), δημιουργεί προβλήματα στις επιμέρους χώρες η απόφαση για επιβολή οικονομικών μέτρων κατά της Ρωσίας λόγω του ουκρανικού προβλήματος (αγωγός φυσικού αερίου για την κάλυψη ενεργειακών αναγκών ευρωπαϊκών χωρών). Πέρα όμως από αυτό, το πολιτικό σύστημα σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν δείχνει να ενδιαφέρεται και για την δημιουργία των προϋποθέσεων για την πολιτική ενοποίηση με την προώθηση της διαμόρφωσης ευρωπαϊκών πολιτικών δομών, οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια της συνεύρεσης κάθε φορά που υπάρχει σύνοδος του ευρωπαϊκού συμβουλίου των πρωθυπουργών. Η Ευρώπη κινείται πολύ αργά και αυτό απειλεί την προοπτική της. Ταυτοχρόνως υπάρχουν και χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, οι οποίες λειτουργούν ως τροχοπέδη, στις όποιες προοπτικές έχουν απομείνει για την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Πρόσφατο παράδειγμα η εκλογή Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ενώ υπεβλήθησαν υποψηφιότητες και μάλιστα έγινε τηλεοπτική παρουσίαση των υποψηφίων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας θέτει εμπόδια ως προς την επιλογή ενός από τους υποψηφίους, ενώ παράλληλα επιδιώκει την λήψη αποφάσεων σύμφωνα με τα εθνικά συμφέροντα της χώρας του, όπως βέβαια τα αντιλαμβάνεται ο ίδιος και το κόμμα του, το οποίο υφίσταται μεγάλη πίεση από τους ευρωσκεπτικιστές από το ένα μέρος και από το άλλο αγωνιά να κρατήσει στην βρετανική πρωτεύουσα την έδρα ενός σημαντικού ποσοστού του παγκόσμιου κεφαλαίου διασφαλίζοντας του προνομιακή μεταχείριση. Η κορύφωση δε του παραλογισμού είναι, ότι έγινε συνάντηση με την καγκελάριο A. Merkel προκειμένου να την πείσει για την επιλογή άλλου προσώπου, το οποίο βέβαια θα κινείται στον ίδιο πολιτικό χώρο δηλ. στην ευρωπαϊκή δεξιά. Και όλα αυτά γίνονται μπροστά στα μάτια των ευρωπαίων πολιτών, οι οποίοι ως καλοί καταναλωτές θεάματος απολαμβάνουν την ρομαντική βαρκάδα των τεσσάρων ηγετών (Μεγάλης Βρετανίας, Ολλανδίας, Σουηδίας και Γερμανίας) στην προσπάθεια τους «να τα βρουν μεταξύ τους». Προφανώς, η δημοκρατία είναι πραγματώσιμη στα αδιαφανή παρασκήνια ολιγομελών συναθροίσεων ηγετών, οι οποίοι αποφασίζουν για όλους. Σε αυτό το πλαίσιο είναι πιο εύκολο να τεθούν και να αρχίσουν να προωθούνται οι προτάσεις του David Cameron, οι οποίες στηρίζονται και από την ολλανδική κυβέρνηση και ουσιαστικά διαφοροποιούν την ακολουθούμενη έστω και με αργούς ρυθμούς πολιτική σε σχέση με την οικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτές οι προτάσεις συμπερασματικά απαιτούν μεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα, περισσότερη ευελιξία, περισσότερη συμμετοχή των εθνικών κοινοβουλίων στη λήψη αποφάσεων και επιστροφή πολλών αρμοδιοτήτων στις εθνικές κυβερνήσεις. Τελικά στη Σύνοδο Κορυφής στις 17/6/2014 οι ευρωπαίοι πρωθυπουργοί με 26 ψήφους υπέρ και 2 κατά επέλεξαν τον Jean-Claude Juncker για Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Απομένει η έγκριση του Ευρωκοινοβουλίου στις 16 Ιουλίου 2014.

Με αυτά τα δεδομένα η Δημοκρατία στην Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει ζητούμενο, το οποίο συνεχώς φθίνει ακολουθώντας την επίσης φθίνουσα πορεία της ευρωπαϊκής προοπτικής, με τον τρόπο που το πολιτικό σύστημα και το πολιτικό προσωπικό διαχειρίζονται την κυβερνητική εξουσία στα κράτη-μέλη.