Περίεργος ο τίτλος, οφείλω εξηγήσεις.
Δυο φιλικά ζευγάρια επιλέξαμε στο τέλος του Σεπτέμβρη μια βδομάδα διακοπές στη Ρίγα της Λετονίας και στα πέριξ. Εμπειρία Βαλτικής, ίδια ώρα με την ώρα Ελλάδας, γειτονικοί μεσημβρινοί συνδέουν τη χερσονήσο του Αίμου με τη Βαλτική. Διαπερνούν ως επί το πλείστον μικρομεσαίες χώρες, με προσόν και κουσούρι να γειτονεύουν με Δύση και Ανατολή, να εμπνέονται, αλλά και να συνθλίβονται από τις «αυτοκρατορίες» ένθεν κακείθεν. Το βαλκανικό όραμα του Ρήγα βλέπεις δεν φτούρισε. Τη Ρίγα πάντως δεν τη χορταίνεις να την περπατάς ντυμένη στην art nouveau αρχιτεκτονική της. Το Ιστορικό Κέντρο της εξ άλλου έχει αναγνωριστεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1997. Δεν ξέρω αν η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο, την ίδια τη Ρίγα πάντως φαίνεται να την προστάτευσε από τα κύματα των κατακτητών που την «σκούπιζαν» ποτέ από τα ανατολικά και ποτέ από τα δυτικά, Ο εμβληματικότερος μηχανικός αυτού του επιτεύγματος ήταν ο πατέρας του εμβληματικότερου σοβιετικού σκηνοθέτη, του Σεργκέι Αϊζενστάιν, ο Μιχαήλ.
Φιλτράροντας τα αξιοθέατα της Ρίγα σας μοιράζομαι μόνο ένα, αυτό που κατ’ εξοχήν με ταρακούνησε. Επισκέφτηκα το σπίτι της Γωνίας. Έτσι το ξέρουν οι Λετονοί. Ήταν το κτίριο της KGB. Ο ένας από τους δύο δρόμους της γωνίας, λεωφόρος για την ακρίβεια, είχε τα τελευταία διακόσια χρόνια τα εξής ονόματα, Τσάρου Αλεξάνδρου του Β, 1818-1923, Ελευθερίας, 1923-1942, Χίτλερ, 1942-1944, Ελευθερίας, 1944-1950, Λένιν, 1950-1991, Ελευθερίας, 1991-σήμερα. Στοιχειώδεις γνώσεις ιστορίας μας βοηθούν να προσδιορίσουμε τις χρονολογίες των μετωνυμιών, αλλά και το αντίθετο, η αλληλουχία των μετωνυμιών μπορεί να μας δώσει μια σχηματική εξέλιξη της Ιστορίας. Τμήμα της Ρωσικής αυτοκρατορίας, ίδρυση ανεξάρτητου Λετονικού κράτους, Ναζιστική προσάρτηση, Σοβιετική προσάρτηση και μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ξανά ανεξάρτητο κράτος, μέλος της ΕΕ με έντονο αντιρωσικό χαρακτήρα, που σήμερα έχει μπολιάσει την αντιπουτινική, φιλοπόλεμη διάθεση της ΕΕ και την δημοφιλή δυτικοευρωπαϊκή εξίσωση Ναζισμού Κομμουνισμού. Δύο σημειώσεις για μεγαλύτερη ακρίβεια: το διάστημα 1939 - 1941 μετά το σύμφωνο Ρίμπεντροφ-Μολότωφ η Σοβιετική Ένωση είχε επικυριαρχία στη Λετονία με την ανοχή των Γερμανών μέχρι αυτοί να επιτεθούν στη Ρωσία, ενώ το αμέσως μετά τον πόλεμο διάστημα, 1944-1950, μέχρι να κυριαρχήσει απολύτως το σταλινικό καθεστώς ονομάζονταν ξανά Λεωφόρος Ελευθερίας. Στο τελευταίο διάστημα υπήρξε εθνικιστικό λετονικό αντάρτικο κατά του φιλοσοβιετικού καθεστώτος, με μια έννοια αντεστραμμένος εμφύλιος του δικού μας, οι Λετονοί αντάρτες ήταν αντισοβιετικοί.
Πριν παρακολουθήσω την πλήρη ξενάγηση πρόλαβα να εντοπίσω στα φωτογραφικά εκθέματα της αίθουσας υποδοχής τον περίφημο διπλό πράκτορα Φίλ Κίλμπι να ποζάρει με άλλους αξιωματούχους της KGB. Μετά ακολούθησα τον ξεναγό. Περιηγήθηκα στους χώρους υποδοχής, ανάκρισης, διαμονής, απομόνωσης, σίτισης, εκτέλεσης των κρατουμένων. Μου έλαχε να κάτσω στο γραφείο του ανακριτή. Το κλομπ επάνω, η 10 εκατοστών εξονυχιστική (το επίθετο κυριολεκτεί) πρόκα βγήκε από το πρώτο συρτάρι και απέναντι μου στον τοίχο, ο Λένιν και ο Στάλιν. Μετά την ξενάγηση έκατσα άλλη μια ώρα και παρακολούθησα σε video εξιστορήσεις τεσσάρων επιζησάντων του σπιτιού της Γωνίας. Ήθελα να φιλτράρω την όποια προπαγάνδα του ξεναγού με τις πειστικές μαρτυρίες των θυμάτων. Βγήκα έξω συγκλονισμένος.
Περπατώντας στη λεωφόρο Ελευθερίας με τις δίδυμες σημαίες στα δημόσια κτίρια, λετονικές και ουκρανικές, κατευθυνόμενος στο ξενοδοχείο μηρύκαζα το συγκλονισμό μου. Γιατί άλλο τα γραπτά του Καίστλερ και του Σολζενίτσιν κι άλλο το βίωμα. Αίφνης, το σχετικά πρόσφατο ανάγνωσμα των δρόμων του Αρχάγγελου του Θεοδωράκη, που εξιστορούσε το θάψιμό του στη Μακρόνησο με μόνο το κεφάλι άθαφτο για να αφοδεύουν οι βασανιστές του προσκαλώντας τους αρουραίους, με έφερε στα ίσα μου. Σκέφτηκα τους δικούς μας ανακριτές να τους επιβλέπουν από τον τοίχο ο Παύλος με τη Φρειδερίκη. Οραματίστηκα ένα συνέδριο των βασανισθέντων αυτής της στενής λωρίδας των Μεσημβρινών από το 19ο στον 25ο, όπου θα αντάλλαζαν εμπειρίες ή ένα άλλο των προσωπικοτήτων, όσων εστίασαν στην διχοστασία αυτής της πολύπαθης μεσημβρινής ζώνης. Ουκ ολίγα τα ονόματα, από το Σεφέρη στον Κούντερα, από τον Μπάρτοκ στον Μίκη, από τον Ντούμπσεκ στον Βαλέσα… Ο στόχος προφανής να γίνει αυτός ο βασανισμένος μεσημβρινός δρόμος ειρήνης, όχι άλλων φερέτρων.
Χίμαιρα; Βρήκα την Μεγάλη και την ξαναείδα στο Cinobo. Του Ζαν Ρενουάρ, αντιπολεμικό σχόλιο στον Α´ ΠΠ γυρισμένη το 1937, λίγο πριν σκάσει ο Β´ ΠΠ. Στην τελευταία σκηνή ο ερωτευμένος με μια Γερμανίδα χήρα που τους περιέθαλψε γάλλος υπολογαγός Μαρεσάλ (Ζαν Γκαμπέν), μηχανικός, γόνος λαϊκής τάξης, μαζί με τον πλούσιο υπολοχαγό γαλλοεβραίο Ροζεντάλ (Μαρσέλ Νταλιό) καταφέρνουν να διαφύγουν στην ουδέτερη χιονισμένη Ελβετία.
Παραθέτω τον τελευταίο τους διάλογο.
Μαρεσάλ: Είσαι σίγουρος ότι αυτή είναι η Ελβετία;
Ροζεντάλ: Φυσικά. Δεν μπορείς να δεις τα σύνορα. Τα εφηύραν οι άνθρωποι. Η φύση δεν ασχολείται με αυτά.