Με βάση το βιογραφικό της χώρας μέχρι σήμερα, ο πλούτος που θα μπορούσε να παραχθεί, είτε επικρατήσει το εσωστρεφές, είτε επικρατήσει το εξωστρεφές, είτε το μικτό αναπτυξιακό μοντέλο, σύντομα θα μπορούσε να κινήσει την κοινωνία προς έναν νέο κύκλο αρπακτικότητας, παραβατικότητας, μεγιστοποίησης ατομικού οφέλους, και εν γένει εκμαυλισμού, με ολέθριες συνέπειες για τους πόρους που θα κληρονομήσουν οι επόμενες γενιές. Γι’ αυτό, η δεινή κρίση είναι μια μεγάλη ευκαιρία για την απαλλαγή από τη νοοτροπία του αλλοτριωμένου καταναλωτή και την μετάβαση σε ένα μοντέλο συμπεριφοράς και δράσης του πολίτη-καταναλωτή, που θα χαρακτηρίζεται από την κατανόηση της ευτυχίας ως μίας έννοιας αποσυγκολλημένης από τα αγαθά του υπερκαταναλωτισμού, με περισσότερη αυτενέργεια από όλους, συλλογικότητα και αλληλεγγύη.

Επειδή τον ηγετικό ρόλο σε αυτόν τον ευγενή αγώνα δεν θέλει και δεν μπορεί να τον παίξει το κράτος, ούτε οι δυνάμεις της οικονομίας, οι μόνες δυνάμεις που μπορούν να τον υπηρετήσουν είναι εκείνες που έρχονται από τον χώρο της κοινωνίας πολιτών. Στην υπόθεση αυτή, η Αριστερά, σε όλο της το εύρος, μπορεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο, αρκεί να απαγκιστρωθεί από τον κρατισμό, με την καθιερωμένη «στενή» έννοια που έχει καθιερωθεί στην Ελλάδα. Η κοινωνία πολιτών έχει ήδη ξεκινήσει να εργάζεται για την επέκταση της κοινωνικής οικονομίας, τόσο με άτυπες, όσο και με τυπικές πρωτοβουλίες. Πολλές ομάδες και συλλογικότητες σε ολόκληρη την Ελλάδα της κρίσης, υιοθετούν το μοντέλο της κοινωνικής οικονομίας.

Ως Κοινωνική Οικονομία ορίζεται συνήθως ο χώρος της οικονομίας που βρίσκεται ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο τομέα της οικονομίας, στον οποίο διεξάγονται οικονομικές δραστηριότητες με κοινωνικούς σκοπούς και στόχους, δηλαδή δραστηριότητες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που παράγουν κοινωνικό και ατομικό όφελος. Δίπλα από την εμπορευματική οικονομία (που υλοποιείται από τους οικονομικούς φορείς και ρυθμίζεται από τις δυνάμεις της αγοράς) και τη δημόσια ή κρατική (η οποία υλοποιείται από το κράτος με βάση τη αναδιανεμητική αρχή), υπάρχει και η οικονομία που υλοποιείται από τους πολίτες με ίδια πρωτοβουλία και διέπεται όχι από την αρχή του ανταγωνισμού, αλλά από τις αρχές της αμοιβαιότητας, της συνεργατικότητας και της εμπιστοσύνης. Η κοινωνική οικονομία περιλαμβάνει ένα πλήθος δράσεων, άλλες χρηματικού χαρακτήρα και άλλες μη εκχρηματισμένες. Στις εκχρηματισμένες δράσεις κοινωνικής οικονομίας, τα έσοδα από την οικονομική δραστηριότητα των κοινωνικών επιχειρήσεων κατευθύνονται αφενός στους παραγωγούς, οι οποίοι εξασφαλίζουν δίκαιο και αξιοπρεπές εισόδημα, αφετέρου αξιοποιούνται για τη βελτίωση της εν λόγω δραστηριότητας και δεν αποτελούν το βασικό κίνητρο της επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Ο ορισμός της κοινωνικής οικονομίας πιστεύω ότι δεν έχει ακόμη αποκρυσταλλωθεί πλήρως. Η κοινωνική επιχειρηματικότητα είναι σίγουρα η βασική της αναφορά και το έναυσμα, ωστόσο η κοινωνική οικονομία εδράζεται σε δύο ακόμη πυλώνες: την αυτοκατανάλωση και την μικρής κλίμακας επιχειρηματικότητα.

Η ενίσχυση της αυτοκατανάλωσης, δηλαδή η κατανάλωση προϊόντων που παράγει ο ίδιος ο καταναλωτής, μπορεί σήμερα να συμβάλει στην κάλυψη των πρωταρχικών αναγκών κάθε οικογένειας, ιδίως στον τομέα των τροφίμων. Κλειδί για την μετάβαση σε διαδικασίες αυτοκατανάλωσης για τα αστικά νοικοκυριά, που δεν διαθέτουν τις δυνατότητες των αγροτικών νοικοκυριών, είναι η δημιουργία πρωτογενούς οικιακής παραγωγής σε λαχανικά και φρούτα, με την καλλιέργεια λαχανόκηπων ή/και η παρασκευή δευτερογενώς βασικών αγαθών διατροφής (π.χ. ψωμί) και τροφών που μπορούν να αποθηκεύονται (ελιές, ζυμαρικά, μαρμελάδες, τουρσιά) από τα μέλη της οικογένειας.

Με τις σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες, την ευκολία της μετάδοσης και ανάδρασης της πληροφορίας και με την σταδιακή ανάπτυξη από πολλούς δήμους και δημόσιους φορείς χώρων για την αστική γεωργία, σε συνδυασμό με τις μεγάλες δυνατότητες για ανάπτυξη της περιαστικής γεωργίας μικρής κλίμακας και την ??αφύπνιση?? του κοιμώμενου αγροτικού κεφαλαίου στο χωριό του παππού (π.χ. ελαιώνες), το σύγχρονο αστικό νοικοκυριό μπορεί να μεταβληθεί σε μια μικρή μονάδα παραγωγής και αυτοκατανάλωσης.

Η μικρής κλίμακας επιχειρηματικότητα και η κοινωνική επιχειρηματικότητα, αποτελούν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος: είτε πρόκειται για μεμονωμένους παραγωγούς που οργανώνονται σε έξυπνα δίκτυα προώθησης των προϊόντων τους, είτε πρόκειται για κοινωνικές επιχειρήσεις με την μορφή των σύγχρονων ευέλικτων συνεταιρισμών (υπάρχει ήδη σε λειτουργία νομικό πλαίσιο ίδρυσης και λειτουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων, με ειδική πρόβλεψη μάλιστα για ταμείο που θα τις επιχορηγεί με αρχική επιδότηση).

Η κοινωνική οικονομία είναι μία μεγάλη ευκαιρία και ταυτόχρονα μια σημαντική δυνατότητα για την ελληνική κοινωνία: μπορεί να δώσει λύσεις εκεί όπου η «επίσημη» οικονομία και το κράτος δεν μπορούν και επιπλέον να συντελέσει αποφασιστικά για την «αλλαγή» του κυρίαρχου τύπου του οικονομικού υποκειμένου στην Ελλάδα, από απαθή καταναλωτή, σε ακτιβιστή της παραγωγής.

Για τους 3 οδικούς άξονες του παραγωγικού ακτιβισμού και των αναπτυξιακών επιλογών, η συνέχεια στο επόμενο άρθρο.

[Μία αναλυτικότερη αναφορά στην κοινωνική οικονομία έχω καταθέσει στον μόλις εκδοθέντα συλλογικό τόμο του Κέντρου Πολιτικού Προβληματισμού “Μιχάλης Παπαγιαννάκης” με τίτλο «Για μια Δημοκρατική και Οικολογική Αριστερά», υπό τον συντονισμό του Ηλία Ευθυμιόπουλου, από τις εκδόσεις Πλέθρον]..