ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ είναι ο τίτλος πρόσφατου συλλογικού τόμου από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ (Αθήνα 2021, σελ. 595) με Επιμέλεια-Εισαγωγή του Σωτήρη Ντάλη, Αναπληρωτή καθηγητή Διεθνών Σχέσεων, Διεθνούς Πολιτικής και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης του Πανεπιστημίουν του Αιγαίου. Ο υπότιτλος του βιβλίου, Η ΕΛΛΑΔΑ, Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΤΟΠΙΑΣ: Προκλήσεις και Προοπτικές, υποδηλώνει και το εύρος των θεμάτων τα οποία διαπραγματεύονται με σχετικά άρθρα τους ελληνικές και ξένες προσωπικότητες, πολιτικοί, πανεπιστημιακοί, αναλυτές.
Εκ πρώτης όψεως θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι ο τίτλος του βιβλίου φαντάζει πρώιμος και εν τινι μέτρω «ειρωνικός» καθόσον το τέταρτο κύμα της πανδημίας του κορωνοϊού COVID-19 και πιθανότατα κι άλλα κύματα μέχρις να τεθεί υπό πλήρη έλεγχο σαρώνει για μια ακόμη φορά την Ευρώπη και ιδιαίτερα την Ελλάδα. Οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά αποτελεί άμεση επιτακτική ανάγκη η αποτελεσματική αντιμετώπιση του νέου κύματος, που απειλεί σοβαρά και τις αντοχές του Εθνικού Συστήματος Υγείας, την εκπληκτική οικονομική ανάκαμψη το 2021, αλλά και την μετέπειτα πορεία της οικονομίας. Διότι, η ανάκαμψη αυτή του 2021, που σχεδόν εκμηδενίζει την πρωτοφανή ύφεση του 8% το 2020, δημιουργεί βάσιμες ελπίδες, λόγω μιας σειράς παραγόντων που δεν χρειάζεται να αναλύσουμε εδώ, για βιώσιμη υψηλή οικονομική αύξηση την ερχόμενη δεκαετία και σπαιτούμενη αναδιάρθρωση του παραγωγικού προτύπου της χώρας με αναγκαία εξωστρεφή χαρακτηριστικά. Προσέτι, οι πληθωριστικές πιέσεις και το υψηλότατο και πρωτοφανές κόστος ενέργειας απειλούν την οικονομική δραστηριότητα, το βιοτικό επίπεδο των νoικοκυριών και ίσως τη βιωσιμότητα πολλών ασθενών επιχειρήσεων που παρά τη στήριξή τους στην περίοδο της πανδημίας δεν είναι στην ουσία βιώσιμες.
Εν όψει, λοιπόν, τέτοιων προβλημάτων που η κυβέρνηση και η χώρα στο σύνολό της πρέπει να αντιμετωπίσει και φυσικά όλες οι χώρες της Ευρώπης και του κόσμου, έχει άραγε κάποιο νόημα να συζητάμε σε πολλά επίπεδα για την ΜΕΤΑ τΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ εποχή; Κι όμως έχει. Επείγει μάλιστα. Έχει ήδη αρχίσει η συζήτηση και πρέπει να συνεχιστεί και εντός της χώρας και ευρύτερα, βέβαια, στην ευρωπαϊκή και διεθνή κοινότητα. Όπως σημειώνει ο Ντάλης στην πυκνή Εισαγωγή του «είναι σφάλμα να θεωρούμε σήμερα την πανδημία μόνο υγειονομικό γεγονός. Είναι ταυτόχρονα πολιτικό και κοινωνικό» (σελ.15). Εμφανώς δε και εξόχως γεωπολιτικό (όπως αναλύεται σε ένα περιεκτικό βιβλίο από τον Γάλλο Pascal Boniface, Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ COVID-19, σε επιμέλεια και πάλι τιου Σωτήρη Ντάλη, Εκδόσεις ΡΟΠΗ, Θεσσαλονίκη, 2020, σελ. 215. Εδώ βασικά το πρόβλημα είναι η Κίνα και η δυναμική της ως ανερχόμενης και ισχυρής οικονομικής παγκόσμιας πολιτικής δύναμης που εκ των πραγμάτων απειλεί τη δεσπόζουζα θέση της Δύσης, ΗΠΑ και Ευρώπης σε πολλούς τομείς.).
Δε χρειάζεται να συμφωνεί κανείς ούτε με τις αναλύσεις ούτε με τα συμπεράσματά τους που εμπεριέχονται στο σημαντικό αυτό συλλογικό έργο. Ωστόσο, δεν μπορεί να παραγνωρίσει ούτε να αγνοήσει την τεράστια σημασία των προβλημάτων και των επιπτώσεων της πανδημίας σε εθνικό και διεθνές, παγκόσμιο επίπεδο. Αν μη τι άλλο διότι διάφορες «αντισυστημικές» δυνάμεις, φαιοκόκκινοι λαϊκισμοί, επανεμφανίζονται και πάλι μετά την οικονομική κρίση της περασμένης δεκαετίας καθώς και διάφοροι άλλοι ανορθολογισμοί και συνασπισμοί συνωμοσιολόγων και παντός είδους «ψεκασμένων». Συνιστούν σοβαρότατη απειλή κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ακόμα ένας σοβαρός λόγος, μάλλον ο σοβαρότερος, για να ενσκύψει κανείς με τη δέουσα προσοχή στην πληθώρα των προβλημάτων που προκύπτουν από την πανδημία, κυρίως στις ευρωπαϊκές και δυτικές χώρες, όπου όλα τα μέτρα, όλες οι κινήσεις των κυβερνήσεων, πρέπει συνάμα να λαμβάνονται και να σταθμίζονται προσεκτικά εντός του θεσμικού πλαισίου της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η σύγκρουση μεταξύ των διάφορων φαιοκόκκινων λαϊκισμών και της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι εμφανής. Ακόμα πιο σκληρές πολιτικές συγκρούσεις προμηνύονται και μετά την πανδημία εποχή καθόσον αυτή θα έχει βαθιά επηρεάσει την κοινωνική συνοχή και τον κοινωνικό ιστό σε κάθε χώρα.
Με λίγα λόγια, η άποψη ότι οι επιδημίες αποτελούν μια από τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας επαληθεύεται πλήρως αν εξετάσει κανείς και σταθμίσει προσεκτικά τα μέχρι τώρα δεδομένα και τις πολυσχιδείς επιπτώσεις της πανδημίας στην κοινωνία, την πολιτική, τις διεθνείς σχέσεις, παντού. Θα το ευχόταν κανείς ιδιαίτερα στην περίπτωση της συνοχής και της περαιτέρω ενοποίησης και ολοκλήρωσης στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο της ΕΕ.
Το γεγονός ότι η Ένωση αντέδρασε στην πανδημία αρχικά με εθνικά χαρακτηριστικά αλλά λίγο αργότερα με αλληλεγγύη και στο θέμα της προμήθειας των εμβολίων είναι πολύ σημαντικό μολονότι ο τομέας της Υγείας δεν υπάγεται στις κοινές πολιτικές. Όπως εξόχως σημαντικό και πρωτοφανές είναι το ιστορικό βήμα έκδοσης κοινών ομολόγων και δυο πακέτων στήριξης με το Ταμείο Ανάκαμψης. Ωστόσο, παρά τα σημαντικά αυτά βήματα τίποτα δεν προδικάζει ότι η ΕΕ θα κινηθεί αναγκαστικά στην ίδια τροχιά αλληλεγγύης και αμοιβαιότητας στο εγγύς και απώτερο μέλλον. Είναι αρκετές οι κεντρομόλες δυνάμεις. Θα χρειαστούν μάλλον πρωτοβουλίες και συνεργασίες των προθύμων για να αντιμετωπιστούν ορισμένα προβλήματα υπό το πρίσμα αλληλεγγύης, κοινής δράσης, αμοιβαίων συμφερόντων. Αυτονόητο είναι ότι τα εθνικά συμφέροντα της χώρας μας θα πρέπει να εναρμονίζονται με τις διαδικασίες περισσότερης κυριαρχίας της Ένωσης και μεγαλύτερης δυνατής «στρατηγικής αυτονομίας» της, στόχο που ιδαίτερα επιδιώκει ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν, ο οποίος τον Απρίλιο αντιμετωπίζει μια εξαιρετικά δύσκολη αναμέτρηση για την επανεκλογή του. Η κρίση στην Ουκρανία με την επιθετικότητα και τον αναθεωρητισμό του Ρώσου προέδρου Πούτιν που δοκιμάζει τόσο τις ευρωαντλαντικές σχέσεις όσο και την ενότητα της ΕΕ και του ΝΑΤΟ δείχνει ακριβώς την κορυφασία σημασία της ¨στρατηγικής αυτονομίας». Όπως ιδιαίτερη και αυτονόητη σημασία έχει η ανάγκη διαμόρφωσης νέων δημοσιονομικών κανόνων, ευρύτερης ευελιξίας π.χ. του Συμφώνου Σταθερότητας, υπό το πρίσμα των προβλημάτων και των αναγκών της Πανδημίας και της μετέπειτα δύσκολης εποχής. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο στην Ένωση μετά την Πανδημία.
Σχετικά με το εύρος των προβλημάτων που θίγονται στο βιβλίο θα ήταν νομίζω, χρήσιμο να παραθέσω ενδεικτικά τους τίτλους των πέντε Μερών από τα οποία αποτελείται ο συλλογικός αυτός τόμος καθώς και τους συγγραφείς των κειμένων ακριβώς για να αναδειχτεί η έκταση, η συνθετότητα και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που πρέπει να αντιμετωπιστούν με σοβαρότητα, αποτελεσματικότητα αλλά και σύνεση σε εθνικό, συλλογικό και διεθνές επίπεδο.
Μέρος Α΄: Πανδημία και Κοινωνική Συνοχή: Η Ελλάδα απέναντι στην Κρίση και η Επόμενη Μέρα: Θεσμοί-Πολιτική-Οικονομία-Κοινωνία-Εκκλησία. Γράφουν οι Αντώνης Μανιτάκης, Νίκος Χριστοδουλάκης, Γιάννης Μανιάτης, Αλεξάνδρα Σδούκου, Σταύρος Ζωγραφάκης, Γιώργος Σαββαίδης, Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Αργολίδος Νεκτάριος Αντωνόπουλος, Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος Σάββατος, Κωνσταντίνα Μπότσιου, Θανάσης Κοντογιώργης, Θοδωρής Γεωργακόπουλος, Γιάννης Καλογήρου και Ιωάννα Δρέττα.
Μέρος Β΄: Η Ευρωπαίκή Ένωση απέναντι στην Πανδημία του Covid-19 και το Στοίχημα της Επόμενης Ημέρας. Γράφουν οι Νταβίντ Σασόλι, Σαρλ Μισέλ, Ούρσουλα φον ντε Λάιεν, Μαργαρίτης Σχοινάς, Πασκάλ Ντόναχιου, Τίμοθι Γκάρτον Ας, Δημήτρης Κούρκουλας, Κώστας Μποτόπουλος, Αλέκος Κρητικός, Γιώργος Μητακίδης και Αντώνης Τριφύλλης.
Μέρος Γ΄: Οι Επιπτώσεις της Κρίσης στη Διεθνή Πολιτική και Οικονομία. Γράφουν οι Εμανουέλ Μακρόν, Άνγκελα Μέρκελ, Μάκι Σαλ, Αντόνιο Γκουτέρες, Σαρλ Μισέλ, Ούρσουλα φον ντε Λάιεν, Λουίς ντε Γκίντος, Γιάννης Στουρνάρας, Σταύρος Θωμαδάκης, Νίκος Χριστοδουλάκης, Άγγελος Αθανασόπουλος και Κωνσταντίνα Δημητρούλη.
Μέρος Δ΄: Ηγεσία και Παγκόσμια Υγειονομική Κρίση: Ο Ρόλος των Διεθνών οργανισμών, της Κοινωνίας των Πολιτών και των ΜΚΟ. Γράφουν οι Αντόνιο Γκουτέρες, Ααρόν Μπερνστάιν, Αντώνης Μπρεδήμας, Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας, Μυρτώ Ξανθοπούλου και Σωτήρης Ντάλης. Δημοσιεύεται επίσης κείμενο παρέμβασης πρωθυπουργών και αρχηγών κρατών για την Υγεία.
Μέρος Ε΄: Ο Κομβικός Ρόλος της Επιστήμης στη Διαχείρηση της Παγκόσμιας Υγειονομικής Κρίσης του Covid-19. Γράφουν οι Μαριάννα Τρίας, Χανς Κλούγκε, Γιάννης Τούντας, Ευστράτιος Στυλιανίδης, Μίνα Γκάγκα, Γεράσιμος Σίασος, Σωτήρης Γεωργανάς, Σωτήρης Βανδώρος, Στυλιανός Αντωναράκης, Ευάγγελος Ιντζίδης, Ελένη Καράντζολα και Φερενίκη παναγοπούλου-Κουτνατζή.
Δε θα είχε νόημα να σταχυολογήσω και να παραθέσω διάφορες απόψεις που εκφράζονται στον τόμο αυτό σε πολύ κρίσιμα θέματα. Είναι, όμως, φανερό ότι η πανδημία προκάλεσε αναγκαστικά έντονο κρατικό παρεμβατισμό όχι μόνο λόγω της επείγουσας ανάγκης στήριξης και ενίχυσης των εθνικών συστημάτων υγείας για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις και να προστατεύσουν στο μέτρο του δυνατού τη Δημόσια Υγεία αλλά και λόγω τη ανάγκης στοχευμένων παρεμβάσεων στη χειμαζόμενη οικονομία, υπέρ εργαζομένων και επιχειρήσεων. Φυσικά, η έκταση και η φύση των παρεμβάσεων αυτών δεν μπορούσε παρά να είναι προσωρινή, όσο δηλαδή θα διαρκούσε η κορύφωση τουλάχιτον της πανδημίας. Ωστόσο, συνεχίστηκε διότι, παρά τη διάθεση άφθονων και αποτελεσματικών εμβολίων, για διάφορους λόγους που δεν έχουν να κάνουν με την επιστήμη αλλά με τις ανθρώπινη συμπεριφορά, με ιδεολογίες και θρησκευτικές δοξασίες, με άθλιες και επικίνδυνες για το κοινωνικό σλυνολο πολιτικές σκοπιμότητες, η στήριξη συνεχίστηκε σε σημαντικό βαθμό. Περιττό να προστεθεί ότι οι οικονομίες όλων των χωρών πέρασαν περίοδο μεγάλης αλλά κατά τα φαινόμενα προσωρινής ύφεσης. Όμως, οι ίδιες αλλά ανακάμπτουν βραδέως με διάφορους ρυθμούς στο βαθμό που η πανδημία υποχωρεί και οι κοινωνίες επανέρχονται σταδιακά σε σχετικά κανονικούς ρυθμούς. Θα τόνιζε μάλιστα κανείς και τις πρόσθετες δυσκολίες που έχουν προκύψειμ από το πρωτοφανός κόστος της ενέργειας και τις πληθωριστικές πιέσεις που πλήττουν σοβαρά εργαζόμενους, νοικοκυριά, επιχειρήσεις.
Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι υπό το φως των εξελίξεων αυτών ο ρόλος της πολιτικής ηγεσίας είναι καθοριστικός. Ορθώς επισημαίνεται από τον Σωτήρη Ντάλη σε σχετικό του Σημείωμα (σελ. 485-495). Συναφώς, θα πρέπει να επισημάνω τα άρθρα του Γιάννη Τούντα (σελ. 505-513) και της Μίνας Γκάγκα (σελ. 526-530) διότι και τα δυο ασχολούνται με τα σοβαρά προβλήματα του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ) και τις λύσεις που πρέπει να δοθούν. Ο Τούντας, καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής, ΕΚΠΑ, ήταν επικεφαλής μεγάλης έρευνας για το Σύστημα Υγείας από τον γνωστό οργανισμό «διαΝΕΟσις» (Βλ. Η Δημόσια Υγεία στην Ελλάδα, Το ΝΕΟ ΕΣΥ, Σεπτ. 2020) και συχνά παρεμβαίνει δημόσια για να τονίζει την επειίγουσα ανάγκη όχι μόνο ενίσχυσης του ΕΣΥ αλλά και προσαρμγής του στις σύγχρονες ανάγκες της κοινωνίας μας και των πολιτών. Ένα κυριολεκτικά Νέο ΕΣΥ στην μετά covid-19 εποχή. Σχετικά με την κα Μίνα Γκάγκα, πνευμολογόγο, πρόεδρο του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας και νυν Αναπληρώτρια Υπουργό Υγείας, αναμένει να διαπιστώσει κανείς κατά πόσον από πολιτική θέση ευθύνης πλέον μπορεί να επηρεάσει τη θέσπιση και εφαρμογή ορισμένων τουλάχιστον εκ των απόψεών της για το ΕΣΥ.
Εν κατακλείδι, οι απόψεις που εκφράζονται στο συλλογικό αυτό τόμο περιορίζονται αναγκαστικά από το πολιτικό και χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφράστηκαν. Καθώς η κατάσταση της πανδημίας είναι ακόμα πολύ ρευστή και οι προκλήσεις και τώρα και μετά την πανδημία, όταν τελικά δαμαστεί, είναι πολύ μεγάλες, οι απόψεις αυτές θα εμπλουτιστούν με τα νέα στοιχεία και υπό το φως των νέων προβλημάτων. Δεν πρόκειται για κάποια στάσιμη προβληματική αλλά για μια εξελισσόμενη και ζωτικής σημασίας συζήτηση που λαμβάνει υπόψη της τόσο τα νέα επιστημονικά και υγειονομικά δεδομένα όσο κι ένα μεταβαλλόμενο κοινωνικό, πολιτικό και διεθνές περιβάλλονμ σε συνεχή αλληλεπίδραση. Κατά συνέπεια, επηρεάζει άμεσα το επίπεδο και την ποιότητα των πολιτικών αποφάσεων. Γι αυτό και ενδιαφέρει άμεσα όλους τους πολίτες.