Προλεγόμενα

Ο κύβος ερρίφθη. Επιτέλους κρατάμε στα χέρια μας το «Armarium Tsiprismum»: το εκδοθέν βιβλίο του κ. Τσίπρα, που μας δίνει την ευκαιρία να αντιληφθούμε καθαρότερα τι πραγματικά εννοούσε όταν διακήρυττε το «εμείς είμαστε από άλλο ανέκδοτο».

Η αυτοδιασωστική κυβίστηση του κ. Τσίπρα το 2015 γκρέμισε το «ηρωϊκό» δημοψήφισμα της αρπαχτής, ως δήθεν κορύφωση δημοκρατικής ευαισθησίας και διαπραγματευτικής βουλητικής ισχύος, αποκάλυψε το κενό της αντιμνημονιακής φρενίτιδας και έβαλε τέλος στη διακύβευση του ευρωπαϊκού μας μέλλοντος

Τον λογοκεντρισμό της 2012–2015 περιόδου, με τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις, τις νέες θάλασσες και τον προπηλαϊκιστικό αντιπολιτευτικό λόγο, διαδέχθηκε ο ολοκληρωτικός επικοινωνισμός του Τσιπρικού Μαξίμου: μια σχολή non paper που δεν ερμήνευε πλέον την πραγματικότητα, αλλά τη συνέθετε ως ηρωϊκό και πένθιμο εμβατήριο του Τσιπρισμού!. Όχι πολιτικό πρόγραμμα, αλλά μια βιομηχανία εντυπώσεων, ένας μηχανισμός που συνδύαζε επική αφήγηση και πένθιμη αυτοηρωοποίηση.

Μετά το 2019, οι απανωτές ήττες εγκαινίασαν την περίοδο της θηρευτικής σιωπής. Αλλά ο πολιτικός Τσίπρας είναι «ζῷον ἀρπακτικόν»: ακόμη και η σιωπή του ενείχε κάποιο υπολογισμό. Ήταν καρτέρι. Εντάσσεται στις μυθολογίες της επιστροφής των «μεγάλων» παράκλητων της Ιστορίας . Το βιβλίο του αποτελεί το νέο του καταφύγιο —το τούβλο της φωλιάς του, της ντάπιας του! Το ζητούμενο αφήγημα –μήνυμα είναι ο ίδιος ο Τσίπρας- είναι το μέσον.

Διότι η «Ιθάκη» δεν επιδιώκει να εκπληρώσει έναν λογαριασμό αλήθειας. Αντίθετα, επιχειρεί να μετατοπίσει την πρόσληψη της ίδιας της πολιτικής περιόδου. Είναι η ανακατασκευή των όρων της κρίσης. Η Οδύσσεια που επιχειρεί ο Τσίπρας δεν έχει σκοπό την επιστροφή στην Ιθάκη· έχει σκοπό να μεταμορφώσει την ίδια την Ιθάκη ώστε η επιστροφή να μοιάζει αναπόφευκτη. Στο Παλλάς θα λαλήσει λέγοντας :Εγώ είμαι ο Κανένας που εμφανίζεται στις δημοσκοπήσεις .Μπαρουτοκαπνισμένος μεν αλλά λευκός .και απαλλαγμένος από ανίκανους συντρόφους. Ο κατάλληλότερος του Μητσοτάκη. Ο γνωστός σας άγνωστος: ο Ούτις απέναντι σε μια μονόφθαλμη κυβέρνηση!

Αυτό που επιχειρεί το βιβλίο δεν είναι απλώς μια αφήγηση. Είναι μια πράξη προσδιορισμού του πεδίου σημασιών —μια νέα στάθμιση του τι μετρά και πώς. Η παπαρολογία, όπως την περιγράφει ο Harry G. Frankfurt (on Bullshit) δεν είναι εδώ παρεκτροπή· είναι τεχνική εξουσίας. Το κείμενο δεν αποπειράται να αποκαταστήσει το παρελθόν∙ αποπειράται να το επανακωδικοποιήσει ώστε να περάσει η εκδοχή του λαλούντος και του γράφοντος.Κι ίσως, σε αυτή την έννοια, το πιο επιτυχημένο, μετά τη νεκρή εποχή του 2023, προπαγανδιστικό εγχείρημα πολιτικής ανάστασης του Αλέξη Τσίπρα.

Το βιβλίο “Ιθάκη” είναι όντως αυτό που υποψιαζόμασταν: ένα έργο που επιχειρεί να αναδομήσει πολιτική ταυτότητα και υποσχέσεις μέσα από λόγο σύνθημα, αφήγηση επανεκκίνηση, ρητορική με ευφάνταστα μυθεύματα και ασάφειες με άλλα λόγια δεν είναι απλώς κείμενο· είναι «οργανον» πολιτικής μεταμόρφωσης.

Α. Η «Ιθάκη» ως επιχείρηση ανακατασκευής του πολιτικού φαντασιακού

1. Η αναζήτηση μιας καθαρής εικόνας

Η Ιθάκη του Αλέξη Τσίπρα δεν είναι απλώς μια πολιτική αφήγηση· είναι η απόπειρα κατασκευής ενός μεταμορφωμένου εαυτού, μιας πολιτικής περσόνας που αναδύεται από το θολό βυθό των θαλασσών της ιστορικής περιόδου 2012- 2015–2025 όχι φθαρμένη, αλλά εξαγνισμένη.

Το βιβλίο λειτουργεί ως χώρος ανασύνταξης του παρελθόντος, ως μηχανή ανακατασκευής της αφήγησης. Εάν διαβαστεί προσεκτικά, αποκαλύπτει μια σύνθετη ρητορική αρχιτεκτονική, δομημένη πάνω σε έννοιες όπως η παπαρολογία (Bullshit) του φιλοσόφου Harry G. Frankfurt (βλ.το εξαιρετικό άρθρο του Γ.Ναθαναήλ https://booksjournal.gr/kritikes/koinonia/4251-svounias-egkomion), η οδυσσειακή μήτις, η Χεγκελιανή πανουργία του Λόγου και η τεχνική της εντυπωσιακής εξαφάνισης, όπως στο Prestige του Κρίστοφερ Νόλαν και στο Σωσία του Ντοστογιέφσκι.

Η Ιθάκη του Αλέξη Τσίπρα δεν είναι μια απλή ιστορική αναδρομή.· είναι μια απόπειρα ανακατασκευής του τρόπου με τον οποίο νοηματοδοτούμε την πολιτική περιπέτεια των παραπάνω ετών και, συνεκδοχικά, της ίδιας της αριστερής διακυβέρνησης.

Αν το διαβάσουμε με τα εργαλεία του Harry G. Frankfurt στο On Bullshit, διακρίνεται καθαρά η μετάβαση από την καταγραφή γεγονότων στη δημιουργία μιας νέας πολιτικής «γεωγραφίας», ανεξάρτητης από τις σκληρές τομές της πραγματικότητας.

Εκεί όπου το αφήγημα διατηρεί αναφορά στα γεγονότα, λειτουργεί ως στρατηγική ανασύνθεση: προβάλλει διλήμματα, αναγνωρίζει πίεση και επιχειρεί να εξηγήσει επιλογές. Εκεί όμως όπου η πραγματικότητα κάμπτεται υπέρ μιας τελεολογικής αυτοεικόνας —εκεί όπου η αναγκαιότητα και η ιστορική μοίρα αντικαθιστούν τον αναστοχασμό— το κείμενο αγγίζει αυτό που ο Frankfurt περιγράφει ως bullshit (παπαρολογία με εκλάμψεις υψηλής παπαρολογίας): λόγος που δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια, αλλά μόνο για την εντύπωση που παράγει.

Το σημαντικό βεβαια δεν είναι να αποδοθεί ξανά στον κ. Τσίπρα μια σειρά επιθέτων όπως: Αδίστακτος, Αμετανόητος, Ανακόλουθος, Αδιάβαστος και Ακατάλληλος επειδή προήχθη ως πρωθυπουργός το 2015 και αρχηγός της Αξιωματικής αντιπολίτευσης 2019-2023 στα αντίστοιχα δηλ. επίπεδα ακαταλληλότητάς του (Αρχή του Πήτερ στο Management) ένας σύνθετος δηλ. χαρακτηρισμός οπτικής κυβισμού· αυτό θα απλοποιούσε υπερβολικά την πολυπλοκότητα της πολιτικής αφήγησης.

Το ουσιώδες είναι να δούμε ότι η Ιθάκη συνδυάζει τρεις λειτουργίες: προπαγανδιστική ενίσχυση μέσω συγκινησιακών συμβόλων, παραπλανητική αποσιώπηση και «καθάρισμα» γεγονότων, και, κυρίως, μια βαθύτερη επιχείρηση επανομιμοποίησης.

Η τελευταία είναι και η πιο ισχυρή: μετατοπίζει συνολικά τον τρόπο με τον οποίο ο αναγνώστης πρέπει να κρίνει την περίοδο. Δεν επιχειρεί απλώς να πείσει για το τι συνέβη· επιχειρεί να επανακαθορίσει το ΠΩΣ αξιολογούμε το τι συνέβη.

Η πραγματικότητα δεν αναιρείται· υποτάσσεται σε ένα νεόκοπο ερμηνευτικό σχήμα όπου τα λάθη μετατρέπονται σε αναγκαιότητες, οι αντιφάσεις σε στάδια ωρίμανσης και οι πολιτικές αμφισημίες σε απόδειξη ηγετικής σταθερότητας.

Η τελική λειτουργία του κειμένου δεν είναι η τεκμηρίωση, αλλά η μετατόπιση της πολιτικής αντίληψης: μια Οδύσσεια που στοχεύει στην αναδιατύπωση του ίδιου του ταξιδιού. Και εκεί, ακριβώς, η σκέψη του Frankfurt βρίσκει τη θέση της: όχι για να στιγματίσει το ύφος, αλλά για να φωτίσει την τεχνική με την οποία ο σύγχρονος πολιτικός λόγος μπορεί να αποδεσμευτεί από την αλήθεια και να ανακατασκευάσει τη συνθήκη εντός της οποίας κρίνονται οι πράξεις του.

Έτσι η Ιθάκη δεν αποτελεί απλώς το αφήγημα ενός πολιτικού· γίνεται παράδειγμα ενός ευρύτερου φαινομένου όπου η πολιτική εξουσία επιχειρεί να δημιουργήσει μια πραγματικότητα ανθεκτικότερη από τα ίδια τα γεγονότα.

Ο Frankfurt ξεχωρίζει το ψέμα από το bullshit:

— το ψέμα αντιπαρατίθεται στην αλήθεια,

— το bullshit αδιαφορεί για την αλήθεια.

Αυτό ακριβώς συμβαίνει εδώ. Η Ιθάκη δεν επιχειρεί να αντιπαλέψει την ιστορική μνήμη· επιχειρεί να την αντικαταστήσει με ένα νέο ερμηνευτικό σύμπαν. Η πραγματικότητα δεν αναιρείται, αλλά υποτάσσεται. Διλήμματα μετατρέπονται σε νομοτέλειες, λάθη σε αναγκαιότητες, αντιφάσεις σε στάδια ωρίμανσης, και η πολιτική επιπολαιότητα παίρνει τη μορφή νηφάλιας ηγετικής σταθερότητας.

Ο κ.Τσίπρας ζητά από τον αναγνώστη να αξιολογήσει εκ νέου τη φύση της κρίσης. Το βιβλίο λειτουργεί ως ριζική μετατόπιση του τρόπου με τον οποίο νοηματοδοτούμε το παρελθόν.

Εδώ εντοπίζεται και το πιο ενδιαφέρον σημείο: η Ιθάκη δεν είναι μόνο ένα βιβλίο που εξηγεί και επεξηγεί, αλλά ένα βιβλίο που ιδρύει. Δεν καταγράφει μια εποχή∙ δημιουργεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα διαβάσουμε εφεξής εκείνη την εποχή. Και αυτή ακριβώς η διαδικασία —η απόσπαση της πολιτικής αφήγησης από τη δέσμευση στην αλήθεια, η εγκατάσταση μιας λείας επιφάνειας εντυπώσεων— είναι το κατεξοχήν πεδίο όπου το bullshit του Frankfurt βρίσκει την πολιτική του εφαρμογή.

Η Ιθάκη λοιπόν δεν είναι απλώς το αφήγημα ενός πολιτικού∙ είναι ένα μνημείο στη δύναμη της παραμυθίας-γλώσσας να δημιουργεί πραγματικότητες ανθεκτικότερες από τα γεγονότα. Στην εποχή της αφηγηματικής πολιτικής, το βιβλίο αυτό αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό δείγμα μιας τέχνης όπου η εξουσία δεν απολογείται —αναδιπλώνεται, μεταμορφώνεται και επιστρέφει ως «καθαρή εικόνα» του εαυτού της.

Αν αναγνώσουμε το βιβλίο μέσω Χεγκελιανών έννοιών για την Ιστορία, διακρίνουμε στο κείμενο να ενεργοποιείται μια χεγκελιανή δομή: η ιδέα ότι τα γεγονότα πραγματώνουν μια βαθύτερη αναγκαιότητα . Εδώ, όμως, η πανουργία του Λόγου αντιστρέφεται. Δεν είναι το Πνεύμα που χρησιμοποιεί τους ανθρώπους· είναι ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί το σχήμα της ιστορικής αναγκαιότητας για να δώσει στις δικές του πράξεις μια χροιά αναπόφευκτου μεγαλείου. Η τελεολογία δεν ανακαλύπτεται· επινοείται. Η αναγκαιότητα χρησιμοποιείται ως ιδεολογικό παράσημο, ένα σχήμα αυτοηρωοποίησης που καλύπτει την όψη του πολιτικού οπορτουνισμού και της βούλησης για εξουσία.

Ό,τι παρουσιάζεται ως μοίρα ή ιστορική αναγκαιότητα δεν είναι παρά ο μηχανισμός με τον οποίο η αφήγηση καθαρίζει τις αντιφάσεις. Δεν πρόκειται για τη διαλεκτική του αρνητικού· είναι η διαλεκτική της νομιμοποίησης.

Ό,τι άλλοτε παρουσιάστηκε ως αυθόρμητη επιλογή ή λανθασμένη κρίση, εδώ επανεγγράφεται ως ιστορική αναγκαιότητα. Το υποκείμενο της αφήγησης μιλά σαν να έχει απομακρυνθεί από τον ίδιο του τον εαυτό: είναι ταυτόχρονα δρων και αφηγητής, συγχωρημένος εκ των προτέρων από την ίδια τη δομή της αφήγησης αλλά και κατηγορώντας τους άλλους

2. Το Prestige του πολιτικού: η τέχνη του να εξαφανίζεις τα κρίσιμα

Η τεχνική αυτή θυμίζει το Prestige (ΕΝΤΥΠΩΣΗ) του σκηνοθέτη Christopher Nolan. Στο Prestige ο μάγος εξαφανίζεται από ένα σημείο της σκηνής και εμφανίζεται αλώβητος σε ένα άλλο, επειδή υπάρχει ένας δεύτερος (δίδυμος), κρυφός εαυτός που πληρώνει το κόστος.

Στην Ιθάκη ο Τσίπρας εξαφανίζεται ως αντιμνημονιακός ηγέτης και επανεμφανίζεται ως ο ηγέτης που οδήγησε τη χώρα εκτός μνημονίων. Ο εαυτός που φθείρεται από την ανακολουθία και τον ενδοτισμό, που έκανε πίσω ως Mr Hide-Τσίπρας και υπέγραψε το νέο χειρότερο μνημόνιο, εξαφανίζεται μέσα στην αφήγηση. Το βιβλίο λειτουργεί σαν μηχανή τηλεμεταφοράς: ο Ζηλωτης του αντιμνημονίου αποτάσσει εαυτόν , και στη θέση του εμφανίζεται ο εξαγνισμένος εαυτός Dr Τζέκυλ -Αλέξης

Το μαγικό κόλπο έχει τρεις πράξεις:

1. Η Υπόσχεση (η ονειρική περίοδος 2012–2015),

2. Η Στροφή (2015 -2019η κρίση, η διάψευση, η κρύα αλήθεια της εξουσίας),

3. Το Prestige ( 2025, η επανεμφάνιση του παλιού υποκειμένου σε νέα καθαρή μορφή.)

Στην Ιθάκη, το πραγματικά κρίσιμο δεν εξαφανίζεται με άρνηση· εξαφανίζεται με εντυπωσιασμό. Με μια αφήγηση που μετακινεί το βλέμμα. Με το να παρουσιάζει το 2015 όχι ως σύγκρουση μεταξύ υποσχέσεων και πραγματικότητας, αλλά ως στάδιο «πολιτικής ενηλικίωσης» ως έπος έρποντος αυτοθαυμασμού. Όπως στο μαγικό κόλπο, το κοινό δεν καλείται να θυμηθεί τι έγινε· καλείται να θαυμάσει αυτό που τώρα του δείχνουν.

3. Ο Σωσίας του Ντοστογιέφσκι και η κατασκευή ενός «άλλου Τσίπρα»

Ο κ.Τσίπρας αποδεδειγμένα πηγαίνει στο θέατρο (Θέατρο Ροές, Σωσίας 2015). Η Ιθάκη αντανακλάται σε διαδικασία κατά την οποία ένας άνθρωπος συναντά τον σωσία του. Η δομή αυτή θυμίζει τον Σωσία του Ντοστογιέφσκι. Εκεί, ο Γκολιάτκιν αντικρίζει έναν ιδανικότερο, κοινωνικά επιτυχέστερο εαυτό που σταδιακά τον αντικαθιστά. Ο πραγματικός εαυτός χάνει την κυριαρχία, και ο σωσίας αναλαμβάνει να ζήσει τη ζωή που ο ίδιος δεν μπορεί να υποστηρίξει.

Στην Ιθάκη, ο αντιφατικός, αμφίθυμος και φθαρτός και ηττημένος Τσίπρας αποσύρεται από τη σκηνή. Στη θέση του εμφανίζεται ένας σωσίας: μια ενισχυμένη, ιδεατή εκδοχή του εαυτού του, προικισμένη εκ των υστέρων με συνεκτικότητα, ιστορική σοβαρότητα και τελεολογική συνέχεια.

Το πρόσωπο του 2023, με τις ασάφειες, τα διαστήματα αλαλίας, τις αντιφάσεις την αμηχανία και τις αδέξιες και σπασμωδικές κινήσεις εξαφανίζεται. Στη θέση του προβάλλεται ένας άλλος Τσίπρας, περισσότερο ώριμος, πιο ικανός, σχεδόν ιστορικός ηγέτης. που διεκδικεί την επιστροφή και πορεία προς το λαό με την σκευή και το γεμάτο κιβώτιο του Σωσία. Με θέληση για εξουσία επί των ανεμομαζωμάτων και διαβολοσκορπισμάτων που δημιούργησε η περίοδος της απόσυρσής του από το προσκήνιο της πολιτικής.

4. Η Ιθάκη ως παράδειγμα ενός σύγχρονου πολιτικού φαινομένου

Συμπερασματικά, η Ιθάκη χωρίς να είναι ένα αναστοχασικό .μανιφέστο, αποδεικνύεται ότι αποτελεί δείγμα του πώς η σύγχρονη πολιτική εξουσία επιχειρεί να δημιουργήσει μια αφήγηση πιο ανθεκτική από τα ίδια τα γεγονότα που συνάδει με τη θεωρία της αφήγησης ως εξουσίας (Ricoeur ή Foucault)

Σε αυτό το επίπεδο, η Ιθάκη λειτουργεί ως εγχείρημα ανακατασκευής της πολιτικής αλήθειας μέσω της γλώσσας. Δεν πρόκειται απλώς για άμυνα απέναντι στην κριτική· είναι προσπάθεια δημιουργίας ενός παράλληλου ερμηνευτικού πλαισίου, ενός νέου «ορίζοντα νοήματος» εντός του οποίου οι παλαιές κρίσεις καθίστανται άκυρες.

Η τελική λειτουργία του βιβλίου δεν είναι η ιστορική μνήμη αλλά μάλλον η καταστροφή της . Δεν είναι η ιστορική ακρίβεια. Αυτό που φαίνεται ως εξήγηση. είναι στην πραγματικότητα η ανακατασκευή των πλαισιακών όρων των όποιων αξιολογικών κρίσεων που θα επιχειρηθούν.

Η Οδύσσεια του κ.Τσίπρα δεν αφορά την επιστροφή στην πραγματικότητα· αφορά τη αναμόρφωση της αντίληψης της πραγματικότητας ώστε η επιστροφή να φαίνεται φυσική, αναγκαία και σχεδόν προδιαγεγραμμένη.

Η Ιθάκη είναι η θεμελίωση ενός νέου πολιτικού πλαισίου εντός του οποίου ο Τσίπρας διεκδικεί την εκ νέου εγκαθίδρυση της θέσης του.

Είναι μια πράξη επιδίωξης κυβερνητικής ηγεμονίας, μία υπόσχεση ότι τώρα η επανάληψη θα κάνει τη διαφορά Ο τρίτος γύρος θάναι αλλιώς .