*Με αφορμή την “ΙΘΑΚΗ” και την μεθοδευμένη προσπάθεια ενοχοποίησης του πολιτικού προγραμματικού διαλόγου.

Τα τελευταία χρόνια, στον παγκόσμιο δημόσιο διάλογο εμφανίζεται μια ολοένα και πιο έντονη κριτική απέναντι σε παράγοντες που υπονομεύουν την ελεύθερη διαμόρφωση της γνώμης του πολίτη και την ποιότητα της δημόσιας ζωής: ανισότητες, ψηφιακή χειραγώγηση, πολιτικός κομφορμισμός, εξασθένιση θεσμών.

Μολονότι ο όρος «rip-off economy» ανήκει στον οικονομικό κόσμο, η λογική του επεκτείνεται πλέον στο πολιτικό πεδίο: μια «rip-off democracy» είναι εκείνη στην οποία ο πολίτης, ακόμη κι αν τυπικά παραμένει ελεύθερος και ενεργός, αισθάνεται ότι κάτι του αφαιρείται — η δυνατότητα ενημέρωσης, η ουσιαστική συμμετοχή, η πρόσβαση σε ποιοτικό διάλογο, η ισότιμη παρουσία στη δημόσια σφαίρα.

Σε αυτό το περιβάλλον, η κοινωνία των πολιτών δεν αποτελεί απλώς ένα προαιρετικό στολίδι της δημοκρατίας. Είναι το ουσιαστικό της οξυγόνο.

1. Η αποδυνάμωση του “δημοκρατικού χώρου” πληροφόρησης

Η συγκέντρωση οικονομικής και επικοινωνιακής ισχύος σε λίγους, είτε μιλάμε για μεγιστάνες των ΜΜΕ είτε για πολυεθνικές ψηφιακών πλατφορμών, έχει διαμορφώσει ένα πεδίο ενημέρωσης όπου:

• η πολυφωνία συρρικνώνεται,
• η δημοσιογραφική ανεξαρτησία δοκιμάζεται,
• και η κοινωνική εμπιστοσύνη φθείρεται.

Η Ελλάδα κατατάσσεται συστηματικά χαμηλά σε διεθνείς δείκτες ελευθερίας του Τύπου και διάστασης θεσμικών ισορροπιών. Η εικόνα δεν είναι μονοσήμαντη, αλλά είναι καθαρή: οι κυβερνήσεις —και ιδιαίτερα η σημερινή— επωφελούνται από μια υπερσυγκέντρωση επιρροής στον δημόσιο λόγο, η οποία λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής της ισχύος τους, ανεξαρτήτως πολιτικών επιλογών.

Η «rip-off» λογική εδώ είναι πολιτική: ο πολίτης χάνει την ικανότητα πρόσβασης σε ανεξάρτητη πληροφόρηση, όχι επειδή κάποιος του την απαγορεύει, αλλά επειδή ο χώρος έχει διαμορφωθεί έτσι ώστε να λειτουργεί υπέρ συγκεκριμένων “αφηγήσεων”.

2. Μια κυβέρνηση με αυξημένο εκτελεστικό βάρος σε βάρος θεσμών δημοκρατικής ισορροπίας — και οι φωνές που ασφυκτιούν

Η κυβέρνηση του κου Μητσοτάκη έχει επιλέξει ένα μοντέλο διακυβέρνησης με μεγάλη έμφαση στη συγκέντρωση εξουσίας στο κέντρο:
μια κάθετη δομή, όπου το Μέγαρο Μαξίμου λειτουργεί ως κόμβος όχι μόνο πολιτικού συντονισμού αλλά και ουσιαστικού ελέγχου κρίσιμων τομέων του κράτους.

Η κριτική αυτή δεν εκφέρεται μόνο από την προοδευτική αντιπολίτευση.
Υπάρχουν σημαντικά στελέχη του φιλελεύθερου χώρου, ακόμη και σημαντικές φωνές εντός της Νέας Δημοκρατίας, που έχουν εκφράσει ενόχληση ή αμηχανία απέναντι σε πρακτικές όπως:

• η υποτίμηση του ρόλου του κοινοβουλίου,
• η συρρίκνωση της αυτονομίας των ανεξάρτητων αρχών,
• η επικοινωνιακή «κατάληψη» του δημόσιου χώρου,
• η αδυναμία εσωκομματικής διαβούλευσης που πριν λίγα χρόνια είχε αναδειχθεί ως στοιχείο βάσης για το ευρύτερο κεντροδεξιό φιλελεύθερο χώρο.

Αυτές οι φωνές δεν πρέπει να παραγνωρίζονται. Αντιθέτως, αποτελούν κρίσιμη υπενθύμιση ότι η υπεράσπιση της δημοκρατίας δεν είναι μονοκομματική υπόθεση.

3. Η αισιόδοξη προοπτική: πώς η κοινωνία των πολιτών μπορεί να ανακτήσει τον χώρο της

Παρά τις δυσκολίες, βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου τα εργαλεία ενδυνάμωσης της κοινωνίας των πολιτών είναι ισχυρότερα από ποτέ:

• νέα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης χωρίς εξαρτήσεις,
• κοινότητες ψηφιακού ελέγχου και fact-checking,
• τοπικές πρωτοβουλίες που αναδεικνύουν ζητήματα διαφάνειας,
• θεματικά κινήματα (περιβάλλον, δικαιώματα, δημόσια σφαίρα),
• συλλογικότητες νέων, με ψηφιακή ταχύτητα και πολιτική ωριμότητα.

Το σημαντικότερο όμως είναι η εμφάνιση μιας πιο ώριμης πολιτικής κουλτούρας:
ο πολίτης που δεν θέλει απλώς να «εναποθέτει» τις ελπίδες του σε ένα κόμμα, αλλά διεκδικεί συμμετοχή, ενημέρωση, λογοδοσία.
Η κοινωνία των πολιτών δεν είναι πλέον παρατηρητής — είναι συμπαίκτης, αντισυστημικός με την καλή έννοια, αμφισβητησιακός και δημιουργικός.

4. Η ευθύνη των πολιτικών δυνάμεων — και η ανάγκη για ευρύτερες συμμαχίες

Η προοδευτική αντιπολίτευση έχει αναμφίβολα ευθύνες να συγκροτήσει ολοκληρωμένη πρόταση θεσμικής ανασυγκρότησης. Όμως, σε αντίθεση με πιο παλαιά σχήματα σκέψης, η συγκρότηση ενός πλατιού “δημοκρατικού μετώπου” δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στον αριστερό ή κεντροαριστερό χώρο.

Χρειάζονται τρείς παράλληλες κινήσεις:

α. Ενιαία πρόταση για τη δημοκρατική θωράκιση

Ανεξαρτήτως κομματικών διαφορών, πρέπει να τεθούν στο επίκεντρο:

• η ενίσχυση της ανεξαρτησίας των θεσμών,
• η προστασία της ερευνητικής δημοσιογραφίας,
• ο περιορισμός της κρατικής επιρροής στα ΜΜΕ,
• η διαφάνεια σε κρίσιμους τομείς (παρακολουθήσεις, δημόσιες συμβάσεις, ψηφιακή εποπτεία).

β. Συμμαχίες που ξεπερνούν την παραδοσιακή διάκριση αριστεράς–δεξιάς

Σε όλα τα δημοκρατικά συστήματα, οι πιο ανθεκτικές μεταρρυθμίσεις εφαρμόστηκαν όταν οι φιλελεύθερες, προοδευτικές και δημοκρατικές δυνάμεις συναντήθηκαν πάνω σε κοινές αρχές:
νομιμότητα, διαφάνεια, θεσμικά αντίβαρα, περιορισμός της αυθαιρεσίας.

Στην Ελλάδα, υπάρχουν τμήματα:

• της κεντροαριστεράς,
• της αριστεράς,
• αλλά και της φιλελεύθερης κεντροδεξιάς
  που μπορούν να συγκλίνουν προς αυτήν την κατεύθυνση.

γ. Μετατόπιση του πολιτικού διαλόγου από την καταγγελία στη δημιουργία

Η αντιπολίτευση —προοδευτική και φιλελεύθερη— οφείλει να δείξει ότι η λύση δεν είναι απλώς να πέσει αυτή η κυβέρνηση στο όνομα κάποιας «άλλης», αλλά:

• ένα σύγχρονο και συγκεκριμένο μοντέλο λογοδοσίας,
• ενδυνάμωση και εξέλιξη νέων “θεσμών ισορροπίας” της λειτουργίας του πολιτεύματος,
• νέες δομές κοινωνικής έκφρασης και λειτουργίας,
• ενθάρρυνση και θεσμική ενίσχυση κάθε μορφής κοινωνικής συμμετοχής.

5. Το διακύβευμα: Από τη “δημοκρατία των παρακολουθητών” στη “δημοκρατία συμμετοχής”

Η Ελλάδα σήμερα βρίσκεται μπροστά σε μια κρίσιμη επιλογή.
Από τη μια, η τάση συγκεντρωτισμού και ελέγχου μπορεί να παγιώσει μια μορφή δημοκρατίας χαμηλής λογοδοσίας.
Από την άλλη, η κοινωνία των πολιτών – ενισχυμένη, ψηφιακά ώριμη και πολιτικά ανθεκτική – μπορεί να επιβάλλει μια νέα ατζέντα δημοκρατικής συμμετοχής, διαφάνειας και πραγματικής ισοτιμίας στον δημόσιο λόγο.

Αυτή η νέα ατζέντα δεν είναι αποκλειστικότητα κανενός κόμματος.
Είναι κοινό πεδίο όλων όσοι πιστεύουν ότι:

• η δημοκρατία δεν είναι απλώς μόνον διαδικασία αλλά και βίωμα,
• η ενημέρωση δεν είναι μόνον προϊόν αλλά και δικαίωμα,
• η πολιτική δεν είναι θέμα μόνον διαχειριστικής ικανότητας αλλά και δυναμική κοινωνικής συμμετοχής.

Σε αυτή τη συλλογική προσπάθεια, οι προοδευτικές δυνάμεις έχουν ρόλο κεντρικό.
Όχι όμως μόνες του και κατέχοντας το μονοπώλιο.
Δίπλα τους —και κάποιες φορές εντός της ίδιας της κυβερνητικής παράταξης— υπάρχουν φωνές που ζητούν περισσότερο φως, περισσότερο θεσμικό σεβασμό, περισσότερη ισορροπία.

Η δημοκρατία προχωρά όταν αυτές οι φωνές συναντιούνται, όχι όταν αλληλοαποκλείονται.