Ο Γιούργκεν Χάμπερμας έγινε 96 ετών. Το δεύτερο μισό του 20ού Αιώνα και το πρώτο τέταρτο του 21ου σφραγίζονται από το έργο του στοχαστή Χάμπερμας, απλωμένο σε όλο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών. Αλλά και από την διαρκή παρουσία και δράση του ως πολίτη. Πολιτική παρουσία και δράση κριτική, επίμονη, άκρως παρεμβατική και επιδραστική. Ως Γερμανός, ως Ευρωπαίος, ως πολίτης του κόσμου. Αλλά πάνω απ΄όλα ως Ευρωπαίος. Ο στοχαστής και αυστηρός επιστήμονας μέσα του ζωντανεύει και σμιλεύει τις αρετές του «άλλου Χάμπερμας», του δρώντος ενάρετου πολίτη, τον σπρώχνει να γίνεται διαρκώς όλο και καλύτερος πολίτης, ακόμη και στα 96 χρόνια του· αντίστροφα η άσκηση των αρετών του πολίτη τροφοδοτεί τον στοχαστή διαρκώς, σ' όλη του την μακρά ζωή. Ο στοχασμός του και η πράξη του ως πολίτη δεν απολιθώνονται, δεν γερνούν μαζί με τα χρόνια του. Σε αντίθεση με πολλούς (και πολύ νεότερους) ομοτέχνους του, αλλάζουν και αυτά για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την αέναα μεταβαλλόμενη πραγματικότητα· ενώ ταυτόχρονα ο πολίτης Χάμπερμας πάντα προσπαθεί να βλέπει πέρα από τις γραμμές των οριζόντων, σ΄αυτά που θα 'ρθουν μετά από τις πολλές δεκαετίες που του δόθηκαν να ζήσει.
Ήδη το 2004 προειδοποίησε ότι το ρήγμα μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης άνοιξε φαρδύ πλατύ. Είδε έγκαιρα ότι η Δύση διχάζεται. Ως προς τα συνδυασμένα διλλήμματα για την αντιμετώπιση της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία και της καταρρέουσας κατάστασης στις ΗΠΑ, η στάση του Χάμπερμας χαρακτηρίστηκε στην αρχή, μεταξύ 2022 και 2023, από προσοχή, στοχαστικότητα, επιφυλακτικότητα. Συνοψιζόταν στο επιχείρημα ότι η Δύση (Ευρώπη και ΗΠΑ) έχει καλό λόγο για να προμηθεύει όπλα στην Ουκρανία, αλλά αυτό συνεπάγεται και κοινή ευθύνη για την περαιτέρω πορεία του πολέμου και αυξημένες διπλωματικές προσπάθειες για ειρήνευση έγκαιρα.
Τότε, η επιφυλακτικότητα του Χάμπερμας επικρίθηκε πολύ. Ο ιστορικός της πολιτισμικής εξέλιξης Florian Illies στην εφημερίδα Die Zeit («Ευχαριστούμε Αμερική, όμως φτάνει πιά!») καταλόγισε στον Χάμπερμας ότι αδυνατεί να ξεφύγει από τον μεταπολεμικό τρόπο σκέψης των Γερμανών, την ώρα που χρειάζεται «πλήρης χειραφέτηση» της Γερμανίας και της Ευρώπης όλης, ώστε «να αποσυνδεθούν πνευματικά από την Αμερική». Τώρα, με δεδομένη την πολιτική Τραμπ, η στάση του Χάμπερμας και στα δύο αυτά αλληλένδετα πεδία (Ουκρανικό και διάσπαση της «Δύσης») αποδεικνύεται εύπλαστα προσαρμοστική και εξόχως διορατική. Με δεδομένες τις εξελίξεις επί προεδρίας Τραμπ, τώρα πια, ως προς το δέον γενέσθαι, ο Χάμπερμας θεωρεί ως μόνη λύση «την ενίσχυση της επιρροής της ΕΕ, σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορεί να επιβληθεί στην παγκόσμια πολιτική και στην παγκόσμια κοινωνία ως αυτόνομος παράγοντας, ανεξάρτητος από τις ΗΠΑ και ανεξάρτητος από επιβλαβείς για το δικό της σύστημα συμβιβασμούς, με τις ΗΠΑ ή με άλλα αυτοκρατικά και αυταρχικά κράτη». Τώρα πια ο Χάμπερμας γράφει την λέξη «Δύση» μέσα σε εισαγωγικά.
Το έργο του Γιούργκεν Χάμπερμας είναι ίσως ό,τι πιο άρτιο και πιο φιλόδοξο κάρπισε ο κοινωνικός και πολιτικός στοχασμός από τα μέσα έως του τέλος του 20ού Αιώνα. Τώρα, βαθιά μέσα στον 21ο, οι νέες πραγματικότητες δείχνουν και τα δικά του όρια. Πρόκειται για την σχετική υστέρηση της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης συνολικά, σε σύγκριση με τις φυσικές και μαθηματικές επιστήμες. Το έργο του και ο ευρύτερος στοχασμός νέων και παλιών γενεών της Κριτικής Θεωρίας, έχουν και αυτά πολλούς από τους περιορισμούς της εποχής και της ακαδημαϊκής συντεχνίας των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής φιλοσοφίας, οι οποίοι καλά κρατούν έως και σήμερα. Ακόμη και αυτός, ο ανελέητος επικριτής της πιο ύπουλης μορφής ανορθολογισμού, δηλαδή της «εργαλειακής ορθολογικότητας», αδυνατεί να στοχαστεί «out of the box» της καθιερωμένης κοινωνικής και πολιτικής σκέψης. Δηλαδή να δεί και πέρα από το σύστημα «κοινωνία και πολιτική», πώς αυτό το σύστημα αλληλεπιδρά με ό,τι είναι εξωτερικό του και απείρως ισχυρότερό του: Περιβάλλον του συστήματος, η φυσική πραγματικότητα.
Η διάσπαση της «Δύσης» σχετίζεται στενά, εκτός των άλλων, με αλληλοαποκλειόμενες επιλογές των ΗΠΑ αφενός και των άλλων αφετέρου, για το ενεργειακό και κλιματικό μέλλον των χωρών της «Δύσης» και του πλανήτη όλου. Εξαιτίας των εγκαθιδρυμένων μεθοδολογικών περιορισμών οι οποίοι υψώνουν στεγανά ανάμεσα στις κοινωνικές και φυσικές επιστήμες, ο Χάμπερμας αφήνει «εκτός λογαριασμού» αυτή την παράμετρο. Απογοητευμένος από τους τωρινούς ισχυρότερους δρώντες παράγοντες (agents) στις πολιτικές εξουσίες της Ευρώπης, γίνεται βαθιά απαισιόδοξος. Όμως σε πείσμα της απαισιοδοξίας του, τόσο το επιστημονικό έργο του όσο και η παραδειγματική στάση του ως πολίτη, προσφέρουν πολύ γερές βάσεις σε όσους αδράξουν όλα τα νήματα που συνιστούν το υφαντό της ακόμη «ανολοκλήρωτης νεωτερικότητας», τις διαπλοκές και τους κόμβους της.
Έχοντας ξεγράψει τις ΗΠΑ μέχρι νεωτέρας, η βαθιά απαισιοδοξία του Χάμπερμας για το άν η ΕΕ θα τα καταφέρει, προέρχεται από «την διαρκή ενδυνάμωση του δεξιού λαϊκισμού» στις χώρες-μέλη, κυρίως όμως από την εκ μέρους του Χάμπερμας καταδικαστική αξιολόγηση της πολιτικής της σημερινής γερμανικής κυβέρνησης. Μετά το πρόωρο τέλος της καγκελαρίας Σολτς-Χάμπεκ εξαιτίας της αυτοκτονικής επίθεσης πολιτικής δολιοφθοράς των μικρότερων συγκυβερνώντων Φιλελεύθερων, «η τωρινή γερμανική κυβέρνηση [CDU/CSU/SPD] συνεχίζει την υποκριτική ευρωπαϊκή πολιτική την οποία ασκούσε η καγκελάριος Μέρκελ», γράφει ο Χάμπερμας. «Δεν υπάρχει καμία σοβαρή ένδειξη ότι η σημερινή γερμανική κυβέρνηση λαμβάνει ουσιαστικά μέτρα για να οδηγηθούμε σε μια EE ικανή να δρα στην παγκόσμια σκηνή».
Αυτός ήταν ανέκαθεν ο κλασικός τρόπος των επιδραστικών πολιτικών παρεμβάσεων του Χάμπερμας, από την «Διαμάχη των Ιστορικών» (Historikerstreit) για τον ναζισμό μέχρι την κρίση της Ευρωζώνης 2008-2015. Προσπαθεί να καταπολεμά το «εσφαλμένο όλον» αποκαλύπτοντας τοξικά αίτια ή ρίζες του, τα οποία δηλητηριάζουν επικίνδυνα τον δημόσιο βίο εντός της Γερμανίας. Είναι κλήση σε συναγερμό και ταυτόχρονα ένα είδος πολιτικού «εξορκισμού του Κακού».
Γ. Β. Ριτζούλης
Ολόκληρο το άρθρο του Jürgen Habermas «Από εδώ και στο εξής πρέπει να συνεχίσουμε μόνοι μας», μαζί με αποσπάσματα από το επίμετρο του Kurt Kister, αρχισυντάκτη της εφημερίδας Süddeutsche Zeitung στο ίδιο τεύχος της («Χάμπερμας και Ευρώπη - Ένα κείμενο για το μέλλον»), εδώ.