Απάθεια! Μια ελληνική λέξη που έγινε παγκόσμια μέσα από την επιστημονική της εφαρμογή στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, με πολλά κρυμμένα νοήματα. Είναι η απάθεια νοηματική κατάσταση ή συναίσθημα; Είναι παραίσθηση ή πραγματικό γεγονός; Είναι εκούσια ή ακούσια;
Με τον όρο απάθεια εννοούμε την απουσία πάθους, συναισθηματικής δηλαδή φόρτισης, αλλά και την απουσία λογικής αντίδρασης σε κρίσιμες καταστάσεις κινδύνου, ατομικού ή συλλογικού. Είναι η αδιαφορία λόγω αδράνειας, η συναισθηματική αποστασιοποίηση και λογική απόρριψη σε όσα συμβαίνουν γύρω μας, εις βάρος μας τελικά, αλλά δεν το αντιλαμβανόμαστε πως εμείς πληρώνουμε το τελικό τίμημα της ανασφάλειας και το κόστος της εκμετάλλευσης λόγω μη συμμετοχής μας στα γεγονότα.
Το 1964, δύο κοινωνικοί ψυχολόγοι, ο Ντάρλει και ο Λατανέ, με αφορμή μια σκληρή ιστορία φόνου, αποφάσισαν μέσω ενός κοινωνικού πειράματος να ερμηνεύσουν την ανευθυνότητα του πλήθους… Γιατί όσοι παρατηρούν μια βίαιη εγκληματική συμπεριφορά δεν επεμβαίνουν για να σώσουν το θύμα από τα χέρια ενός θύτη; Γιατί υπάρχει αυτή η ανευθυνότητα; Μπορεί κάτι να αλλάξει; Και με ποιο τρόπο;
Την Παρασκευή 13 Μαρτίου 1964 στην Ν.Υόρκη, η Κάθριν Τζενοβέζε γυρνώντας στο σπίτι της μετά από την νυχτερινή βάρδια της δέχτηκε επίθεση με μαχαίρι από άγνωστο άντρα στην είσοδο της πολυκατοικίας όπου διέμενε. Η Κάθριν άρχισε να καλεί σε βοήθεια φωνάζοντας «Με σκοτώνουν!». Μερικά φώτα άναψαν στις κοντινές πολυκατοικίες και πολλοί κοίταζαν πίσω από τα παράθυρα σαστισμένοι… Μόνο ένας άντρας φώναξε «Άφησε το κορίτσι ήσυχο». Κανείς δεν βγήκε όμως κι ο δράστης ανενόχλητος πλέον, για τρεις συνεχόμενες φορές στην επίθεση μέσα σε περίπου 40 λεπτά, αποτελείωσε την Κάθριν κατακρεουργώντας την από τον λαιμό μέχρι τα γεννητικά όργανα εκδηλώνοντας μοχθηρά σεξουαλικά απωθημένα επάνω της.
Η απεχθής αυτή πράξη διήρκεσε περίπου 40 λεπτά! Και ήταν 38 οι αυτόπτες μάρτυρες που ενώ παρατηρούσαν την κοπέλα να μαχαιρώνεται μέχρι θανάτου και να ζητά βοήθεια ουρλιάζοντας, κανείς δεν αποφάσισε να αναλάβει προσωπικά δράση, να αντιδράσει επεμβαίνοντας στη σκηνή του δράματος. Μετά από αυτό το γεγονός ο Ντάρλει και ο Λατανέ αποφάσισαν να ερευνήσουν πειραματικά και να εξηγήσουν τα βαθύτερα αίτια αυτής της συμπεριφοράς, που ονόμασαν κοινωνική απάθεια. Όπως είναι ευνόητο δεν μπορούσαν να κάνουν αναπαράσταση μιας δολοφονίας. Αποφάσισαν να κάνουν εργαστηριακή αναπαράσταση μιας επιληπτικής κρίσης. Ένας φοιτητής με μικρόφωνο κι ακουστικά θα μιλούσε μπροστά σε άλλους για το πρόβλημα της επιληψίας και έπειτα θα πάθαινε μπροστά τους μια επιληπτική κρίση ζητώντας βοήθεια.
Η ψεύτικη επιληπτική κρίση διήρκεσε 6 λεπτά. Σε αυτό το χρονικό διάστημα, μόνο το 31% των φοιτητών που παρακολουθούσε την ομιλία σηκώθηκε να βοηθήσει, ενώ το 69% των φοιτητών, παρόλο που έδειξαν να αναστατώνονται, δεν αντέδρασαν περιμένοντας ότι κάποιος άλλος θα βοηθούσε τον επιληπτικό. Έπειτα, άλλαξαν τον αριθμό των φοιτητών και διαπιστώθηκε ότι, όταν το υποκείμενο πίστευε πως είναι μόνος με κάποιον αβοήθητο, λειτουργούσε γρήγορα (σε 3 μόνο λεπτά!) κι αυτό συνέβη στο 85% των φοιτητών.
Ο Ντάρλει και ο Λατανέ για πρώτη φορά μιλούν για το φαινόμενο της διάχυσης της ευθύνης. Όσο περισσότεροι είναι οι μάρτυρες κάποιου δυσάρεστου γεγονότος, τόσο λιγότερο υπεύθυνος αισθάνεται ο καθένας, γιατί η ευθύνη επιμερίζεται στο πλήθος. Στην καθημερινή μας ζωή επομένως είναι λάθος να αισθανόμαστε ασφάλεια μέσα στο πλήθος. Πιθανότερο είναι π.χ. να βοηθηθεί κάποιος από τον ένα και μοναδικό γείτονά του, αν περιέλθει σε κίνδυνο.
Το αισιόδοξο όμως συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν οι κοινωνικοί ψυχολόγοι είναι ότι «Η αλληλεγγύη διδάσκεται». Αν, λοιπόν, ένας άνθρωπος έχει ακούσει για το φαινόμενο της διάχυσης ευθύνης που μόλις αναφέραμε, είναι πιθανό να αντιδράσει διαφορετικά την επόμενη φορά που θα γίνει θεατής ενός δυσάρεστου περιστατικού και θα του ζητηθεί να βοηθήσει. Ας μην ξεχνάμε ότι η στάση της απάθειας, της παθητικότητας, της απραξίας και της καταθλιπτικής αδράνειας είναι συνενοχή κι ότι η συμμετοχή στον πόνο του άλλου, απαλύνει τον δικό μας.
Υπάρχουν κι άλλες μορφές κοινωνικής απάθειας όμως. Το καθημερινό παράδειγμα είναι η πολιτική. Παρακολουθούμε καθημερινά διενέξεις μεταξύ πολιτικών για ζητήματα που θεωρητικά τουλάχιστον, αφορούν εμάς που τους εκλέγουμε για να διαχειριστούν τις δικές μας τύχες. Παρ΄όλο λοιπόν γνωρίζουμε πως οι αντιδικίες αφορούν εμάς, δεν μάς ενδιαφέρει το θέμα, αδιαφορούμε για το ζήτημα αλλά και για το ποιος παλεύει για το δίκιο μας και ποιος επιβουλεύεται το δημόσιο συμφέρον μας. Αυτό το λέμε πολιτική απάθεια, πλήττει τον δυτικό φιλελεύθερο κόσμου που τείνει να αντικαταστήσει τη Δημοκρατία με τη Γραφειοκρατία, την Πολιτική με το Επάγγελμα, το δημόσιο συμφέρον με το ιδιωτικό κέρδος, δηλαδή το λειτούργημα καταντάει εμπόρευμα. Μένουμε απαθείς μπροστά σε μια αδικία ενός ατόμου διότι θεωρούμε πως δεν μας αφορά, όπως επίσης μένουμε απαθείς μπροστά σε μια αδικία κατά μιας ομάδας, κοινότητας, κοινωνίας ανθρώπων στην οποία ανήκουμε κι έχουμε την ψευδαίσθηση πως δεν μας αφορά! Αφήνουμε σε άλλους, τυχαίους σωτήρες ή επαγγελματίες "αρμόδιους" να λύσουν το πρόβλημά μας, αφήνοντας τις τύχες μας στη μοίρα τους, που όμως είναι προδιαγεγραμμένη να φθίνει στη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και αποσύνθεση των πολιτειακών θεσμών, εκθέτοντας τον εαυτό μας σε ολοένα πιο επικίνδυνες συνθήκες διαβίωσης και απομονωτισμού, χωρίς αλληλεγγύη και ασφάλεια.
Ευάγγελος Αλεξανδρής Εκπαιδευτικός, Κοινωνιολόγος, Δημοσιογράφος. Δευτέρα 14 Μαρτίου 2022
Darley, J. M. & Latané, B. (1968). “Bystander intervention in emergencies: Diffusion of responsibility”. Journal of Personality and Social Psychology https://psycnet.apa.org/doiLanding?doi=10.1037%2Fh0025589
Hudson, James M. & Bruckman, Amy S. (2004). “The Bystander Effect: A Lens for Understanding Patterns of Participation”. Journal of the Learning Sciences
https://faculty.cc.gatech.edu/~asb/papers/hudson-bruckman-jls04.pdf