Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία ο ιστορικός χρόνος δείχνει να διχάζεται. Κινείται με ιλιγγιώδη ταχύτητα προς το μέλλον ανατρέποντας κεκτημένα και βεβαιότητες και ταυτοχρόνως κινείται προς τα πίσω, προς φαινόμενα του παρελθόντος. Μετανεωτερικές προκλήσεις, όπως η κλιματική κρίση και η τεχνητή νοημοσύνη και αρχαϊκές απειλές, όπως η πανδημία και ο αυταρχισμός ως δημοκρατική επιλογή της πλειοψηφίας των πολιτών, συνυπάρχουν. Αυτός ο διχασμός δεν είναι βεβαίως πρωτοφανής. Απλώς τώρα είναι άμεσα αντιληπτός λόγω της ταχύτητας με την οποία κινείται η πληροφόρηση σε πλανητική κλίμακα. Είναι επίσης προφανές ότι ενώ υπάρχουν προβλήματα που εμφανίζονται ταυτοχρόνως σε όλες τις χώρες, όπως η κλιματική κρίση και η πανδημία, ο κόσμος κινείται με διαφορετικούς ρυθμούς και σε μη συγχρονισμένες ιστορικές φάσεις. Αυτή είναι μια κοινότοπη διαπίστωση που αποκτά ενδιαφέρον όταν παρατηρεί κάποιος τη συνύπαρξη πολλών αξιακών και πολιτικών «εποχών» στο εσωτερικό των πιο αναπτυγμένων χωρών, με βάση τη «δυτικοκεντρική» αντίληψη για το τι σημαίνει ανάπτυξη.
Η αυτο-τοποθέτηση στο ιδεολογικοπολιτικό φάσμα της μακράς εποχής της νεωτερικότητας, - ας πούμε συμβατικά, της περιόδου από την αμερικανική και τη γαλλική επανάσταση του 18ου αιώνα μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου - παραδόξως είναι πάντα παρούσα στην πολιτική ρητορική. Το φάσμα Αριστερά - Δεξιά εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως συμβολισμός που δηλώνει κυρίως μια στάση απέναντι στην Ιστορία του 20ου αιώνα. Στον ευρωπαϊκό χώρο και στον πιο στενό κύκλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο φάσμα αυτό τοποθετούνται δημοσκοπικά, αλλά κυρίως από πλευράς πολιτικής παράδοσης και αξιακής αναγωγής, τα πολιτικά κόμματα, εθνικά και ευρωπαϊκά. Η μέτρηση όμως του βαθμού λαϊκισμού ή αυταρχισμού είναι πολύ πιο κρίσιμη.
Οι κλασικές έννοιες των δεκαετιών του 1960-1990 διατηρούνται σε λειτουργία συμπεριλαμβανομένης της οικολογίας, αλλά παράλληλα εμφανίζονται, συχνά ως παροδικά φαινόμενα, οι κατά καιρούς εκφραστές του αδιευκρίνιστου, γενικόλογου και συμπαθητικού «νέου» ή «άφθαρτου», διάφορες μορφές αριστερού ριζοσπαστισμού και διάφορες όψεις της εθνικιστικής απώτερης ή άκρας δεξιάς. Ο κοινός παρονομαστής είναι ο λαϊκισμός σε διάφορες εκδοχές και διαβαθμίσεις που έρχεται να προστεθεί στα πάντοτε ενεργά λαϊκιστικά κοιτάσματα των παραδοσιακών πολιτικών ταυτοτήτων. Η μάχη με το λαϊκισμό είναι άλλωστε μια συνεχής και δυστυχώς αναπόφευκτη μάχη της δημοκρατίας με τον εαυτό της. Αλλά, σύμφωνα με τη γνωστή ρήση, δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο.
Πίσω από τις δηλώσεις των πολιτικών και αξιακών ταυτοτήτων υπάρχουν αξιοσέβαστες ιστορικές διαδρομές και μνήμες, συλλογικές και ατομικές, παλιές και νέες αξιακές ευαισθησίες, αγωνίες, διεκδικήσεις, φιλοδοξίες, ματαιοδοξίες και κυρίως διαψεύσεις. Μέσα όμως από την επίκληση των πολιτικών ταυτοτήτων οργανώνεται η πολιτική συμμετοχή και διασφαλίζεται η πολιτική αντιπροσώπευση. Συγκροτείται το κομματικό φαινόμενο και το κομματικό σύστημα, διαμορφώνονται εκλογικοί συσχετισμοί, σχηματίζονται κυβερνήσεις και ασκούνται πολιτικές. Γράφεται η Ιστορία κρατών, όπως η Ελλάδα ή περιφερειακών οντοτήτων, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση.
Πολλοί θεωρούν ότι η κλασική πολιτική τυπολογία που βασίζεται στο φάσμα Αριστερά - Δεξιά (δηλαδή στο πεδίο που δημιουργεί η τομή του άξονα της ελευθερίας με τον άξονα της ισότητας) είναι όχι μόνο λειτουργική αλλά και ευρύχωρη. Ότι μπορεί να υποδεχθεί και να ταξινομήσει τις προκλήσεις και τις αντιφάσεις της εποχής μας, το φαινόμενο του διχασμού του ιστορικού χρόνου στο οποίο αναφερθήκαμε. Κυρίως μια κοινωνία με διαφορετική διαστρωμάτωση, με διαφορετικό τεχνικό πολιτισμό, με ριζικές αλλαγές στο φαινόμενο της εργασίας και όλους τους παραγωγικούς συντελεστές. Αυτή όμως η υπαγωγή στο κλασικό σχήμα μπορεί συχνά να γίνεται από αδράνεια. Και όταν γίνεται συγκαλύπτει μια πολύπλοκη πραγματικότητα με τις αντιφάσεις της:
Όταν, για παράδειγμα, το ευρωπαϊκό κοινωνικό κεκτημένο αμφισβητείται δημοσιονομικά και δημογραφικά, πολλές εκδοχές της ευρωπαϊκής αριστεράς αλλά και πολλές εκδοχές της ευρωπαϊκής δεξιάς κινούνται απλώς συντηρητικά. Αντιδρούν σε κάθε μεταβολή.
Απέναντι στο φαινόμενο της κλιματικής κρίσης και την ανάγκη να ληφθούν επείγοντα και δραστικά μέτρα, μπορεί κόμματα της αριστερής ή της σοσιαλδημοκρατικής παράδοσης να εκφράζουν έναν «ενεργειακό εθνικισμό» με τη μορφή της εμμονής είτε στα εγχώρια ορυκτά καύσιμα, είτε στη χρήση πυρηνικής ενέργειας (όπως συμβαίνει στη Βουλγαρία) είτε στη συνέχιση παραδοσιακών διμερών συνεργασιών (όπως συμβαίνει με τον Nord Steam 2 στη Γερμανία).
Το Μεταναστευτικό ως ζήτημα ανθρωπιστικό, ταυτοτικό και ασφάλειας συνιστά ένα πεδίο στο οποίο δύσκολα φαίνεται καθαρά μια ανθρωπιστική επιλογή «αριστερή» και μια επιλογή «δεξιά» στο όνομα της εθνικής ταυτότητας και ασφάλειας.
Η χαλάρωση της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής και τα νέα χρηματοδοτικά και αναπτυξιακά εργαλεία που αποφασίστηκαν από την ΕΕ και όλες τις κυβερνήσεις των κρατών μελών προκειμένου να αντιμετωπισθεί η οικονομική διάσταση της πανδημίας, χαρακτηρίζονται από κάποιους «κεϋνσιανή» ή «σοσιαλδημοκρατική» πολιτική, κορυφαίος εκφραστής της οποίας είναι παραδόξως ο Πρόεδρος Biden και όχι κάποια κυβέρνηση της Ευρώπης ως σοσιαλδημοκρατικής ηπείρου.
Τίθενται συνεπώς όλα τα ερωτήματα εξαρχής με πολύ πιεστικό τρόπο και συνδυαστικά, όχι σημειακά. Το να δηλώνεις ως πολίτης ή ως κόμμα την αξιακή ή πολιτική σου ταυτότητα με βάση την κλασική ευρωπαϊκή τυπολογία, δεν συνιστά ειλικρινή και πειστική απάντηση για το πώς τοποθετείσαι απέναντι σε όλο αυτό το πλέγμα.
Ας αρχίσουμε λοιπόν ξανά από τα θεμελιώδη. Η υπεράσπιση της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της πολυφωνίας, της ανεκτικότητας απέναντι σε κάθε εκδοχή ολοκληρωτισμού, αυταρχισμού, ανελεύθερης δημοκρατίας, μισαλλοδοξίας, ρατσισμού, ξενοφοβίας, δυσμενούς διάκρισης για λόγους φύλου, θρησκείας, φυλής, πεποιθήσεων κ.ο.κ είναι θεμελιώδης προϋπόθεση όχι της «αριστερής» ή «προοδευτικής» ή «φιλελεύθερης» ταυτότητας, αλλά της τοποθέτησης των προσώπων και των συλλογικών οντοτήτων εντός του φάσματος της φιλελεύθερης/ συνταγματικής δημοκρατίας.
Η υπεράσπιση του δικαιώματος στη ζωή, στο βιώσιμο περιβάλλον υπό συνθήκες κλιματικής κρίσης και στον ορθό λόγο, η αντιμετώπιση των τεχνολογικών προκλήσεων και δυνατοτήτων χωρίς φοβικότητα αλλά και χωρίς αφέλεια, με τις θεσμικές εγγυήσεις που είναι αναγκαίες για την προστασία της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αρχής γενομένης από την προστασία της ανθρώπινης αξίας, είναι επίσης θεμελιώδης προϋπόθεση για την τοποθέτηση πολιτών και συλλογικών οντοτήτων εντός του φάσματος της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Αυτές οι δυο θεμελιώδεις ενότητες στάσεων και πεποιθήσεων που συγκροτούν το πεδίο μιας σύγχρονης αλλά και μαχόμενης φιλελεύθερης δημοκρατίας που δεν υπνοβατεί αλλά έχει συνείδηση της Ιστορίας, αφήνουν φυσικά πολλά περιθώρια για συγκρούσεις, διαφορετικές προτάσεις, άλλες εφαρμοσμένες πολιτικές σε όλα τα επίπεδα.
Θα πρότεινα συνεπώς να διεκδικούμε μια αξιολόγηση των πολιτικών ταυτοτήτων πιο σύγχρονη, πιο συνθέτη, πολύ πιο απαιτητική ως προς το τι είναι πραγματικά προοδευτικό, ανθρωπιστικό, προσανατολισμένο στο μέλλον, υπεύθυνο. Το να δηλώνεις «Κέντρο», «Αριστερά», «Δεξιά» ή σοσιαλδημοκράτης, φιλελεύθερος, συντηρητικός, οικολόγος, πραγματιστής, κρατιστής, ριζοσπάστης, στις ημέρες μας σημαίνει ότι εντάσσεσαι σε μία παράδοση ή ότι προτιμάς να διαμορφώσεις μια νέα ταυτότητα. Αποφεύγουν άλλωστε όλοι να δηλώσουν κάτι ενοχλητικό ή απαξιωμένο στη δημόσια συζήτηση ακόμη και όταν το υπηρετούν με πάθος στην πράξη. Σημασία συνεπώς έχει να είσαι έμπρακτα προοδευτικός, να είσαι έτοιμος να κατανοήσεις και να αντιμετωπίσεις με γρήγορα ανακλαστικά, με ρεαλισμό αλλά και με ευαισθησία τις νέες προκλήσεις, να ενώσεις μια «αποσπασματική» κοινωνία με επιλογές δίκαιες (όπως τις εννοείς), συμπεριληπτικές και εφαρμόσιμες, να μπορείς να θέσεις εθνικούς στόχους με αίσθηση των κινδύνων, των ευκαιριών και των συσχετισμών αλλά και να διοικήσεις, να διαχειρισθείς συνεχείς κρίσεις. Δεν αρκεί συνεπώς η ένταξη σε μια παραδοσιακή ή τρέχουσα πολιτική ταξινόμηση. Απαιτείται επιπλέον μια καθαρή στάση, αν η βασική σου επιλογή είναι η «πολιτική της ευθύνης» ή η «πολιτική της πεποίθησης» σου που μπορεί να είναι ανέφικτη, ανεύθυνη και ανιστόρητη ή απλώς αμήχανη. -
Πηγή: www.tanea.gr